Privéjets als symbool van de groene klassenstrijd: belasten of verbieden?

Er is stilaan een nieuw soort klassenstrijd aan de gang, waarbij activisten zeer dwingende maatregelen vragen om de rijken te straffen voor hun grote ecologische voetafdruk. Zijn zulke maatregelen wel ecologisch effectief en economisch efficiënt?

Vlak voor de kerstvakantie keurde de Vlaamse regering de plannen van de regionale luchthavens van Deurne, Oostende-Brugge en Kortrijk-Wevelgem goed om open te blijven tot 2040. Ze betaalt aan de drie luchthavens ruim 200 miljoen euro per jaar aan subsidies, volgens de openbare omroep VRT. Sommigen zien de luchthavens liever dicht, omdat er veel privéjets landen en omdat zonder luchthaven in Oostende nog meer windmolens zouden geplaatst kunnen worden.

Op de sociale media ging een tijd geleden een videofragment viraal, waarop speler Kylian Mbappé en trainer Christophe Gallier van de Franse voetbalclub PSG in lachen uitbarsten, nadat ze de vraag hebben gekregen of ze in plaats van een privéjet geen hogesnelheidstrein kunnen nemen naar uitwedstrijden. Het pookte het debat op over een verbod of een zware belasting op privéjets.

De ene miljardair is de andere niet

Onder miljardairs zijn er verschillende houdingen tegenover het klimaat. Een aantal van hen, zoals de Silicon Valley-sterren Peter Thiel (Palantir) en Larry Page (Google), kopen liever een paar hectare grond in Nieuw-Zeeland, die niet beïnvloed zouden worden door de gevolgen van de opwarming van de aarde, dan dat ze hun steentje bijdragen aan het afbouwen van fossiele brandstoffen.

Andere miljardairs vragen de overheid expliciet de rijken meer te belasten. “Als miljonairs weten we dat belastingen niet eerlijk zijn. Wij hebben onze rijkdom zien toenemen, terwijl de wereld afziet. Belast ons, belast ons nu”, riep de Britse Gemma McGough in januari nog op in Davos. Ze verdiende miljoenen met de verkoop van haar start-up actief in draadloze technologie en gebruikte de opbrengst om een filantropische stichting op te richten. De veertiger is niet de enige die er zo over denkt. Verschillende groepen, zoals Patriottische miljonairs, Millionaires for Humanity en TaxMeNow, verenigen zeer rijke mensen die vragen om meer belasting.

Zijn rijken meer verantwoordelijk voor klimaatopwarming?

Er circuleren veel statistieken, die voor allerlei doeleinden worden gebruikt. We pikken er twee uit. Wereldwijd zijn de rijkste 10 procent gezinnen verantwoordelijk voor 50 procent van de uitstoot van broeikasgassen. Het overgrote deel van de Europese en de Amerikaanse huishoudens, zelfs met bescheiden inkomens, zitten bij die rijkste 10 procent.

Uit verschillende studies in Frankrijk blijkt dan weer dat een gezin uit de rijkste 10 procent van de bevolking goed is voor 2,2 keer zoveel CO2-uitstoot als een gezin uit de armste 10 procent. Er is geen reden om aan te nemen dat de resultaten in België of in andere Europese landen helemaal anders zouden zijn. Het verschil in ecologische voetafdruk tussen rijk en arm in Europa is dus veel kleiner dan het verschil in rijkdom. Dat betekent ook dat het verminderen van de CO2-uitstoot van de allerrijksten alleen niet zal volstaan.

3.000 euro per privévlucht

“Privéjets belasten, in plaats van ze te verbieden, zou meer geld opleveren. Maar milieubelasting gaat ook over gedragsverandering. Voor de eigenaars van privéjets is een prijssignaal zinloos. We hebben het over extreem rijke mensen. De gemiddelde eigenaar van een privéjet is om en bij 1,3 miljard dollar waard. Een verbod op privéjets alleen lost het complexe probleem van de klimaatverandering niet op”, geeft de voorzitter van de Klimaatcoalitie, Nicolas Van Nuffel, toe.

“Er is een reeks oplossingen nodig, maar het verbod op privéjets heeft een symbolische waarde”, vindt Van Nuffel. Het zal nooit lukken van de ene dag op de andere privéjets te verbieden. De koepelorganisatie Transport & Environment stelt een verbod voor vanaf 2030 voor privévliegtuigen in het Europese luchtruim, tenzij ze op nieuwe soorten minder vervuilende brandstof vliegen. Tot 2030 zou een hoge belasting van bijvoorbeeld 3.000 euro per vlucht, zoals Zwitserland die wil invoeren, het gebruik van privéjets moeten ontmoedigen. Nicolas Van Nuffel vraagt niet dat de ultrarijken de trein of de metro nemen. “Een commerciële vlucht in eerste klasse is niet de ergste vorm van marteling.”

Koolstofprijs of CO2-taks

Nicolas Van Nuffel woonde een tijdlang in Brazilië, in een volkswijk van Rio de Janeiro. “Er vlogen voortdurend helikopters over die wijk: helikopters van de politie die controle uitoefende en helikopters van de rijken die zich niet meer met auto’s voortbewogen. Als je zo’n ongelijke maatschappij opzet, waarin de rijksten niet meer geconfronteerd worden met de armsten, breek je het sociale weefsel af.

In mindere mate geldt hetzelfde in eigen land. Als je de meest vervuilende voertuigen de toegang tot steden verbiedt, passen de vermogende mensen zich aan en kopen ze elektrische voertuigen. Als je niet laat zien dat de rijken ook bijdragen, krijg je een gevoel van onrechtvaardigheid. De beweging van de gele hesjes toont hoe je de samenleving verdeelt, als je oneerlijke milieumaatregelen neemt.”

Christian Gollier, directeur van Toulouse School of Economics en een vooraanstaande milieu-econoom, is tegen “ecologische dictatuur”. De Belg pleit voor een onzichtbare fiscale hand: mensen duur laten betalen voor alles wat niet CO2-neutraliteit is. “Alleen de stimulans van de koolstofprijs of CO2-taks kan de talloze individuele belangen in overeenstemming brengen met het algemeen belang.”

Verzet tegen elke beperking van de vrijheid

De econoom gebruikt het voorbeeld van privéjets. “Het zou veel interessanter kunnen zijn de rijken ze te laten gebruiken in ruil voor een zeer hoge belasting. Stel dat X bereid is 1.000 euro te betalen om 1 ton CO2 uit te stoten. Als landen hun uitstoot kunnen verminderen tegen een kostprijs van 50 euro per ton CO2, dan is het beter die 1.000 euro te innen en te gebruiken om de uitstoot van landen met 20 ton te verminderen.” Christian Gollier voegt daaraan toe dat vandaag niemand bereid is de enorme offers te brengen die nodig zijn om verdere CO2-uitstoot te allen prijzen te vermijden, behalve de meest radicale activisten misschien.

Vincent de Coorebyter, politicoloog en voormalig directeur van Centre de recherche et d’information socio-politiques (CRISP), wijst op een gebrek aan politieke wil. “In een democratie moet de macht onvermijdelijk gedeeld worden. Er zijn mensen die vinden dat we snel, krachtig en zonder concessies moeten ingrijpen, omdat ons huis in brand staat. Beslissingen worden vaak in coalitieverband genomen, rekening houdend met uiteenlopende belangen. Sommige van de politieke krachten die vandaag aan de macht zijn, maken van de strijd tegen klimaatverandering geen prioriteit. Een groot deel van de bevolking is nu bezorgd over het klimaat, maar dat vertaalt zich niet in een klinkende verkiezingsoverwinningen. Zodra maatregelen druk zetten op de koopkracht, het dagelijkse leven belemmeren of de vrijheid om te consumeren of te handelen aantasten, komt er verzet. Denk bijvoorbeeld nog maar aan het idee om de maximumsnelheid op de snelwegen te verlagen.”

Er is nog te veel weerstand in de samenleving om verder te gaan. “De controverse rond de privéjets toont aan dat het raken aan bepaalde privileges van de meest welgestelden een aantal politieke actoren ineen doet krimpen. Zolang politici niet de moed hebben om te handelen naar aanleiding van deze symbolen die een domino-effect kunnen hebben, voeden we de wanhoop van de militanten voor het milieu. Ik ben ervan overtuigd dat het aantal daden van burgerlijke ongehoorzaamheid zal toenemen, als we er niet in slagen de machine te deblokkeren”, voegt Vincent de Coorebyter eraan toe. We zien de voorbije weken het aantal berichten toenemen over activisten die met verf gooien of zich ergens aan vastlijmen.

Zich een weg banen door dat landschap is niet gemakkelijk. “Goede politici moeten het evenwicht vinden tussen de doeltreffendheid van een maatregel en de macht die ze hebben om die af te dwingen”, stelt Vincent de Coorebyter. “Bij de keuze tussen verbieden of belasten moet rekening worden gehouden met het risico op grote weerstand.” Maar er is wel degelijk een weg.

Doeltreffend, rechtvaardig en in het belang van elk individu

Een groep onderzoekers van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) en het International Socioeconomics Laboratory van Harvard bestudeerde onder welke voorwaarden mensen bereid zijn het klimaatbeleid te steunen. Mensen zijn bezorgd over de efficiëntie, de ongelijkheid en het eigenbelang. Als beleidsmakers kunnen aantonen dat maatregelen doeltreffend en rechtvaardig zijn en ook in het belang van elk individu zijn, dan is er minder kans op weerstand. Er zijn drie concrete punten waarop regeringen kunnen werken, voegt de OESO eraan toe.

1) Het beschikbaar maken van groene alternatieven voor vervuilende technologieën. Dat betekent investeren in infrastructuur zoals openbaar vervoer, of gerichte subsidies voor de meest kwetsbare huishoudens om de overschakeling op warmtepompen en elektrische voertuigen te financieren. “Een wijdverbreid gebruik van het openbaar vervoer verhoogt de steun voor een verbod op auto’s met verbrandingsmotor in alle landen met gemiddeld ongeveer 10 procent”, merkt de OESO op.

2) Voor een bevolking zijn klimaatmaatregelen gemakkelijker te aanvaarden als de maatregelen kwetsbare groepen niet onevenredig zwaar treffen. De onderzoekers merken op dat “de koolstofbelasting veel steun van de burgers kan krijgen als de inkomsten worden gebruikt voor de financiering van groene infrastructuur en koolstofarme technologieën, en als die inkomsten worden herverdeeld onder huishoudens met een laag inkomen of onder huishoudens die zwaar door de belasting worden getroffen”.

3) Goed informeren is belangrijk. “Informatie die specifiek antwoorden biedt op die belangrijke bezorgdheden, kan de steun voor klimaatbeleid in veel landen sterk vergroten. Uitleggen hoe het beleid werkt en wie ervan kan profiteren is essentieel om de steun ervoor te bevorderen, terwijl mensen alleen maar informeren over de gevolgen van klimaatverandering niet effectief is. Dus leg uit, in plaats van te straffen.”