In hun boek De laatste wil maken Michel Maus, Ayfer Aydogan en Hilde Vanthuyne duidelijk dat de verantwoordelijkheid voor ‘een conflictvrije erfenis’ niet alleen bij de wetgever ligt, maar ook bij de toekomstige erflaters en erfgenamen.
“Voorkom dat je samen met de centen van je familie ook de conflicten erft”, drukt Hilde Vanthuyne ons op het hart. Zij is een van de erkende bemiddelaars in ons land. Zij spelen almaar vaker een rol in het oplossen van erfeniskwesties. De rechter kan sinds 2018 bemiddeling opleggen, maar families kunnen conflicten voorkomen of ontmijnen door zelf de stap richting bemiddeling te zetten.
In het boek De laatste wil. Jouw wegwijzer naar een zorgeloze erfenis krijgt bemiddeling een prominente rol. De twee advocaten die meewerkten aan het boek, Michel Maus en Ayfer Aydogan, erkennen grootmoedig de tekortkomingen van ‘de advocaat’ in het oplossen van vetes die rond erfenissen draaien.
“De wetgever heeft uitgeschreven hoe erfenissen geregeld moeten worden. Maar dat ontslaat de burger niet van iedere verantwoordelijkheid. Wij hebben de mogelijkheid, en zelfs de plicht, om met dat erfrecht aan de slag te gaan”, vindt Ayfer Aydogan (ECGB Advocaten). Het gebeurt vaak dat er geen successieplanning is gemaakt, vooral in families met een beperkt vermogen. In heel wat families wordt ook nog altijd niet over geld gesproken. Vooral bij de oudere generaties rust daar een taboe op.
“Als je niets onderneemt, staan bij het overlijden van de ouders alle kinderen op gelijke voet”, stelt Aydogan. “Dat kan bijvoorbeeld een frustratie worden voor een kind dat zich jarenlang over zijn ouders heeft ontfermd, terwijl de andere kinderen niet naar hen hebben omgekeken. De ouders hadden dat kunnen voorzien, maar je had dat als kind ook kunnen aankaarten. Dat ligt delicaat, maar achteraf zul je spijt hebben dat je niet eens geprobeerd hebt het ter sprake te brengen.”
De rechter kan niet alles oplossen
Uit frustraties ontstaan conflicten. “Vandaag komt bemiddeling toch al aan bod in de rechtenopleiding, in mijn tijd helemaal niet”, herinnert zich Michel Maus, advocaat bij Bloom Law en professor fiscaal recht aan de VUB. “Er is een generatie advocaten die bemiddeling niet goed kent of er gewoon niet van moet weten. Sommige confraters zijn van mening dat advocaten moeten vechten en procederen. De tussenkomst van een advocaat is nochtans niet altijd bevorderlijk in een conflict. Het is soms net andersom.”
Advocaten hebben er ook geen persoonlijk belang bij om kansen tot een minnelijke oplossing te grijpen, maar dat vindt Aydogan geen excuus. “Het is onze plicht om te zoeken naar verzoening.” Maus merkt ook op dat in de rechtbank niemand wint. “Een conflict wordt juridisch beëindigd met de uitspraak van de rechtbank, maar niet emotioneel. Zo’n rechterlijke uitspraak kan zelfs nog tot een escalatie leiden. Een rechtszaak is emotioneel altijd een negatief verhaal. Daarom ben ik een grote voorstander van bemiddeling.”
‘Wanneer kunnen je kinderen een schenking gebruiken? Als ze zelf al 70 jaar zijn, hebben ze die doorgaans niet meer nodig. Door vroeger te schenken, kun je de familiale welvaart verbeteren’
Aanslepende conflicten over erven kunnen grote gevolgen hebben. Denk maar aan het faillissement van de bussenbouwer Van Hool. De rechtbank heeft ooit geoordeeld dat de zussen Van Hool in de jaren negentig hun rechtmatige erfdeel niet hadden gekregen. De verschillende takken van de familie moesten het daarna wel nog eens raken over een herverdeling. Dat dat niet is gelukt, maakte het bedrijf vleugellam en leidde uiteindelijk ook tot de ondergang.
Onderliggende emoties
Vanthuyne: “Vroeger gingen de jongens studeren en bleven de meisjes thuis. De zonen namen het familiebedrijf over. De dochters werden buiten de bedrijfsvoering gehouden. Dat leidde soms tot frustraties. Als je die onderliggende emoties niet aanpakt, draag je die over op je kinderen. Zij beseffen niet eens ten volle van waar die komen, maar de argwaan tegenover de tegenpartij wordt gecultiveerd. Door terug te gaan naar de oorsprong kun je de dochters of hun nakomelingen de kans op erkenning geven. Het is ongelooflijk wat erkenning in zo’n situatie kan doen. Voldoende erkenning kan ervoor zorgen dat mensen tot een redelijke regeling komen voor de volgende generaties.”
In het boek staat een casus uit de praktijk, waarbij de kinderen van een heel vermogende familie ruziën over ‘de boot’. Blijkt dat het niet om een zeilboot in Cannes gaat, maar om een knutselwerk op de schouw dat gemaakt werd door de vader bij de geboorte van de zoon. Ook in die familie kreeg de zoon de voorkeur om het familiebedrijf over te nemen. De zussen projecteerden hun drang naar compensatie op een emotioneel geladen, maar financieel waardeloos object. De erfenis verdelen lukte uiteindelijk, maar wel pas nadat de zussen erkenning hadden gekregen voor de zorg voor hun moeder en de broer meer informatie deelde over de financiën. De boot verloor door de bemiddeling zijn betekenis.
Het juiste moment
Wanneer moeten mensen werk beginnen te maken van een successieplanning? “Als een 60-plusser schenkt, is dat vaak op eigen initiatief. Als 80-plussers schenken, dan is dat vaak op aandringen van de kinderen of de kleinkinderen. Dat is een beetje mijn ervaring”, meent Maus. “Het lijkt soms alsof de erfbelasting een emotionele tijdbom is in families. Als het gesprek gestuurd wordt door het feit dat er meer erfbelasting betaald moet worden als er niks geregeld is, dan is dat in bepaalde families de doos van Pandora die zich opent.”
Aydogan merkt ook dat mensen meer moeite hebben om afstand te doen van goederen zodra ze een bepaalde leeftijd gepasseerd zijn. “Je zou denken dat het vanzelfsprekend is dat je als tachtiger meer moet bezig zijn met successieplanning dan als zestiger. Maar dat is niet zo. Mijn inschatting is dat het voor mensen op zeer hoge leeftijd te confronterend is om daarmee bezig te zijn.”
Voor mensen die hun einde voelen naderen, voelt een schenking aan als afscheid nemen van het leven. “Als je op jonge leeftijd iets onderneemt, is de druk veel minder zwaar”, vindt Vanthuyne. “Een ander uitgangspunt of perspectief is natuurlijk: wanneer kunnen je kinderen een schenking gebruiken? Als ze zelf al 70 jaar zijn, hebben ze die doorgaans niet meer nodig. Door vroeger te schenken, kun je de familiale welvaart verbeteren.”
‘Het lijkt soms alsof de erfbelasting een emotionele tijdbom is in families’
De controle behouden
Soms willen mensen hun vermogen liever nog niet wegschenken, maar doen ze het toch omdat ze de hete adem van de erfbelasting in hun nek voelen. Dan komen er technieken bij kijken om de controle en/of het vruchtgebruik te behouden. De Vlaamse Belastingdienst kijkt af en toe met argwaan naar technieken die in Brussel of Wallonië nog altijd goed ingeburgerd zijn.
“Je moet als adviseur goed doorvragen wat de intentie is. Is er een financiële bezorgdheid, om rond te komen? Dan volstaat het bijvoorbeeld een deel van de dividenden of de intresten uit een beleggingsportefeuille naar de ouders te laten gaan. Of willen de ouders effectief de zeggenschap behouden en alle belangrijke beslissingen nemen?” stelt Aydogan.
Zowel Maus als Aydogan komt in de praktijk veel schenkingen zonder voorwaarden tegen. “Voor de aankoop van een woning bijvoorbeeld. Ouders willen dat hun kind een huis kan verwerven om in te wonen. Dat vinden ze belangrijk en daarvoor geven ze graag een duwtje in de rug”, verduidelijkt Aydogan.
Aan de andere kant van het spectrum staat ‘de maatschap’, een populaire vennootschapsvorm in de successieplanning. “De kinderen krijgen dan de blote eigendom van de aandelen in de maatschap, maar hebben helemaal niks te zeggen. Het stemrecht blijft bij de vruchtgebruiker. Dat leidt tot wrevel en discussies”, weet Maus. “Het is een oplossing om extra belastingen te vermijden, maar het zet de deur open voor conflicten.”
Aydogan: “Om te vermijden dat kinderen het gevoel hebben dat ze een lege doos krijgen, kunnen ouders naargelang hun eigen behoeften de kinderen ofwel de vruchten laten plukken, ofwel hen mee aan het stuur laten zitten van de maatschap. Dat is de essentie van successieplanning: wat zijn de behoeften, de wensen, de bezorgdheden en de no go’s, en waarom? Daar mag wel iets meer aandacht aan besteed worden.”
De schenking en de scheiding
Ouders zetten ook graag clausules in een schenkingsakte om te vermijden dat hun geld bij de schoonfamilie terechtkomt. Bij de kinderen schiet dat soms in het verkeerde keelgat. Ze denken dat hun ouders gekant zijn tegen hun relatie of dat ze weinig vertrouwen hebben dat de relatie zal standhouden. “Gegeven is gegeven, maar ouders zien graag iets met hun geld gebeuren dat ze goedkeuren”, legt Vanthuyne uit. “The money remembers, zeggen ze in het Engels. Geld schenken houdt altijd een betekenis, een oordeel, een standpunt of een emotie in.”
Bij een huwelijk volgens het wettelijke stelsel, met gemeenschap van goederen, en ook bij een huwelijk met scheiding van goederen, wordt een schenking of een erfenis aan een van beide partners niet automatisch eigendom van hen beiden. Maar een kind kan wel op zeker moment beslissen de schenking of de erfenis gemeenschappelijk te maken. En ook onbewust kan het geld vermengd raken, als het niet op een aparte rekening wordt aangehouden en de sporen van het geld uitgewist worden.
‘Er zijn meer en meer mensen met een relatie die niet samenwonen of getrouwd zijn. Voor het erfrecht zijn dat vreemden van elkaar’
“Ik kan me bijna geen scheiding indenken waarbij schenkingen niet opnieuw naar boven komen”, zegt Vanthuyne. “De ene partner is overtuigd dat de schenking alleen voor hem of haar bedoeld was. De andere denkt dat het om een schenking aan beiden ging, omdat het geld op een gemeenschappelijke rekening stond. Ik vraag me dan altijd af waarom dat niet beter gedefinieerd is op het moment van de schenking. Er is vaak geen enkel bewijs van de intentie bij de schenking. Dat brengt veel emoties naar boven, omdat zoiets vertaald wordt in: ‘zie je wel, jouw ouders hebben mij nooit geaccepteerd’. Dat verhardt het conflict binnen het koppel of tussen de ex’en, omdat er een interpretatie aan de feiten wordt gegeven die niet altijd de juiste is.”
Vanthuyne probeert dan de ouders bij de bemiddeling te betrekken, zodat zij hun intenties ten tijde van de schenking kunnen verduidelijken. “Daar komen vaak alsnog heel mooie gesprekken uit voort, maar het was natuurlijk beter geweest om de geest van de schenking op het moment van de schenking zelf te verduidelijken.”
Pluskinderen of pluskleinkinderen
De wetgeving houdt geen gelijke tred met de veranderingen in de samenleving. “Er zijn bijvoorbeeld meer en meer mensen in een relatie die niet samenwonen of getrouwd zijn”, zegt Aydogan. Mensen in een latrelatie of nieuw samengestelde gezinnen waar de kinderen niet overeenkomen met de nieuwe partner. “Voor het erfrecht zijn zulke partners complete vreemden voor elkaar. Er is steeds meer onbegrip voor de voorwaarde dat mensen een huishouden of daadwerkelijk een woning moeten delen. Waarom is dat precies het criterium?”
Maus merkt ook op dat grootouders niet altijd een onderscheid willen maken tussen kleinkinderen en pluskleinkinderen. “Fiscaal wordt daar wel een onderscheid tussen gemaakt.” Voor pluskinderen geldt dat zij onder bepaalde voorwaarden dezelfde tarieven in de erf- en schenkbelasting kunnen genieten als biologische kinderen. Voor pluskleinkinderen geldt dat niet. Zij betalen het hoge belastingtarief alsof ze van vreemden erven, als de grootouders hen opnemen in hun testament. Leer meer over de zogenoemde doorgeefschenking in dit artikel.
Op 2 oktober stelt Hilde Vanthuyne in Barboek in Leuven nog een ander boek voor dat ze samen met Stefan De Plus schreef. In De Family Files, familiale conflicten doorgronden en ontmijnen met bemiddeling komen ook intergenerationele conflicten en familiebedrijven aan bod.
