Antwerpen eert projectontwikkelaar uit de Gouden Eeuw: ‘Gilbert Van Schoonbeke zit in het DNA van Antwerpen’

Een nauwe relatie tussen het stadsbestuur en vastgoedbonzen is van alle tijden. De Antwerpse projectontwikkelaar Gilbert van Schoonbeke maakte volop gebruik van zijn connecties om in de Gouden Eeuw het huidige Eilandje, het Brouwershuis en tal van straten en pleinen aan te leggen. De stad eert de ondernemer 500 jaar na zijn geboorte met een Van Schoonbeke-jaar.

Op het binnenplein van het museum het Maagdenhuis in Antwerpen staat een grote zandbak. De randen zijn versierd met torens en kantelen. In het midden liggen schopjes en plastic vormen. Daarmee kunnen kinderen hun ideale stad bouwen in het zand. Bijna even eenvoudig gaf Gilbert van Schoonbeke (1519-1556) gestalte aan het Antwerpen van de Gouden Eeuw. Hij trok straten recht, bouwde woningen en openbare gebouwen, breidde het stadsareaal en de haven uit. Van Schoonbeke voltooide ook de Spaanse omwalling die tot ver in de negentiende eeuw de ontwikkeling van de stad bepaalde.

De invloed van Van Schoonbeke op het uitzicht van de stad is haast niet te overschatten. De Stadswaag, de Vrijdagmarkt en de Nieuwstad (tegenwoordig het Eilandje) danken hun ontstaan aan Van Schoonbeke. Zijn bekendste gebouwen waren het Tapissierspand, waar nu de Bourlaschouwburg staat, en het Waterhuis, dat we kennen als het Brouwershuis. Dat laatste is het enige gebouw in opdracht van Van Schoonbeke dat vandaag nog te zien is. De Van Schoonbekestraat is naar hem vernoemd, omdat hij in de buurt van de Markgravelei een residentieel kwartier met buitenhuizen voor rijke stedelingen optrok.

Verleden en heden

“Van Schoonbeke zit in het DNA van Antwerpen. Zijn projecten maken nog altijd deel uit van het stedelijk weefsel”, zegt Jeroen Puttevils, stadshistoricus aan de Universiteit Antwerpen en curator van de tentoonstelling Gilbert van Schoonbeke. Rijk worden op de werf van de Gouden Eeuw. “Er zijn meerdere redenen waarom Van Schoonbeke zo’n succesvolle ondernemer kon worden. Het begin van de zestiende eeuw was Antwerpens Gouden Eeuw. De internationale handel bloeide en de stad barstte uit haar voegen. Het aantal inwoners steeg van 40.000 aan het einde van de vijftiende eeuw tot 104.000 in 1568. Vastgoed was dus een interessant product. Bovendien beschikte Van Schoonbeke over geniale inzichten en hij had een neus voor opportuniteiten.”

“Van Schoonbeke maakte ook het verschil door als eerste ondernemer alle materialen voor zijn bouwprojecten zelf te produceren. Hij richtte turfwinningen op in Veenendaal in de buurt van Utrecht, startte kleiwinningen en steenbakkerijen op in Hemiksem, deed aan bosbouw in Buggenhout en exploiteerde kalkovens in Namen. Daardoor beschikte Van Schoonbeke over brandstof, baksteen, hout en mortel zonder afhankelijk te zijn van externe leveranciers. Het stadsbestuur zette de strenge regelgeving van de bouwgilde on hold omdat het de nieuwe stadsmuur zo snel mogelijk af wilde hebben. Daardoor kon hij goedkopere arbeidskrachten van buiten de stad inschakelen. Dat kan je vergelijken met de praktijken van hedendaagse bouwbedrijven die hier Oost-Europese bouwvakkers inzetten.”

Voorzichtiger om parallellen te trekken tussen het heden en het verleden is Puttevils als het gaat over de goede connecties die Van Schoonbeke onderhield met de stadssecretaris en de schepenen. “Van Schoonbeke kon munt slaan uit de koortsachtige bouwactiviteiten, de openbare werken en de grondspeculatie dankzij de nauwe connecties die hij met het stadsbestuur en de vorstelijke overheid in Brussel onderhield, een netwerk waarvoor zijn vader de basis legde. De scheiding tussen publiek en privaat was toen veel vager dan vandaag. Van een ambtenaar nam je aan dat hij extra inkomsten genereerde. Steekpenningen hoorden er gewoon bij. In de grijze zone tussen publieke macht en privaat gewin deed Van Schoonbeke gulden zaken.”

“Als tentoonstellingsmaker kan je ervoor kiezen het verleden met het heden te vergelijken. Dat heb ik expliciet niet willen doen. Er zijn parallellen, maar de geschiedenis herhaalt zich nooit perfect. Vandaar dat er in de expo niets staat over hedendaagse vastgoedschandalen. Dat heeft niets met druk vanuit het stadsbestuur te maken. Tegenwoordig is de wetgeving over stadsontwikkeling en openbare aanbestedingen veel rigider, al kan je misbruik blijkbaar moeilijk tot nul herleiden. Bovendien wil ik de hele vastgoedsector niet over dezelfde kam scheren. Het is niet omdat er malafide praktijken plaatsvinden dat iedereen zich daarmee inlaat. Natuurlijk kan ik de bezoeker niet verhinderen zelf verbanden te leggen.” ( lacht)

Brouwersopstand

De toenmalige politici waren maar al te blij met een ondernemer als Van Schoonbeke, zij pikten een graantje mee. Ook de lokale en internationale handelaars klaagden niet. Dankzij hem konden ze beschikken over nieuwe pakhuizen, marktpleinen,… Daarnaast was Gilbert van Schoonbeke ook waagmeester. Alle handelswaar boven 50 pond (23,5 kilo) werd gewogen op de stadswaag. Daarop moesten de handelaars belastingen betalen, waarvan een deeltje naar de waagmeester ging. In de zestiende eeuw explodeerde de handel en werd het oude waaggebouw te klein. De stad had een nieuw en groter gebouw nodig. Van Schoonbeke gebruikte zijn politieke contacten om percelen rond de Nieuwe Waag te kopen en weer te verkopen. Daaraan verdiende hij veel geld.

“Van Schoonbeke was zeker niet de enige grondspeculant die in de jaren 1540-1560 op grote schaal werkte in Antwerpen”, gaat Puttevils voort. “Hij had concurrenten, maar die waren minder groot en pakten niet zoveel projecten tegelijk aan. Bovendien werkte Van Schoonbeke vanuit een duidelijk urbanistisch plan. Hij ontwikkelde hele wijken op een geometrische basis en hield rekening met hun ligging in de stad. Dat kan je lezen in zijn geschriften.”

Gaandeweg werd Van Schoonbeke een controversiële figuur en het mikpunt van een opstand. Die ontstond toen alle brouwers van de stad en van de ruime omgeving zich verplicht moesten vestigen in de Nieuwstad, in de buurt van het Waterhuis. Dat zou hen van zuiver water voorzien. Door zich met bierbrouwen bezig te houden, een product dat elke Antwerpenaar nodig had, trad Van Schoonbeke voor het voetlicht van de massa. Gaandeweg gingen stemmen op dat hij zich bezondigde aan monopoliepraktijken, niet geheel onterecht. Dat ongenoegen mondde op 11 juli 1554 uit in een opstand. Achternagezeten door een woedende meute die hem wilde ophangen, vluchtte Van Schoonbeke naar Brussel. Daar kreeg hij algauw een post aan het hof van de landvoogdes, Maria van Hongarije. “Van die carrièrewending heeft hij niet lang kunnen genieten. Hij kreeg een koorts waaraan hij enkele maanden later overleed.”

“Van Schoonbeke stierf onverwacht op zijn 37ste, in de fleur van zijn leven. Hij had zijn boekhouding niet in orde gebracht en heel wat projecten zaten nog in volle ontwikkelingsfase. Zijn zakenpartners profiteerden daarvan en ontfutselden grote delen van de erfenis, ten nadele van zijn weduwe en hun kinderen. Bovendien kregen ze allerlei terechte en onterechte claims over zich heen waardoor ze de erfenis uiteindelijk weigerden. Uit historisch onderzoek blijkt dat hij bij zijn overlijden over een nettovermogen van 112.000 gulden beschikte, ruim 1250 keer het jaarloon van een geschoolde arbeider.”

Historische ironie

De tentoonstelling in het Maagdenhuis gaat verder dan een presentatie van de realisaties van Van Schoonbeke. De bezoeker krijgt aan de hand van portretten, archiefstukken en historische voorwerpen een beeld van een schatrijke, ijdele man die een pijlsnelle sociale promotie maakte, maar ondanks zijn fortuin al bij al een sober leven leidde. De keuze voor het Maagdenhuis als expositieruimte is tweeledig. “De viering van het Van Schoonbeke-jaar is pas laat op gang gekomen waardoor er in het stadsmuseum MAS geen plaats meer was”, geeft Puttevils toe. “Maar er is nog een andere reden. De erfgenamen van Gilbert Van Schoonbeke schonken aan het begin van de zeventiende eeuw grote sommen aan het weeshuis voor meisjes. Daarmee kreeg de gevel zijn huidige uitzicht.”

Naast de tentoonstelling huldigt de stad Antwerpen haar eerste stadsplanner avant la lettre onder meer met een wandelroute, concerten en een kleine tentoonstelling in het Vleeshuis, de uitgave van een salontafelboek en gelegenheidsbiertjes. “Ook Veenendaal – waar Van Schoonbeke turf liet ontginnen – zet de Antwerpenaar in de kijker met een Gilbert-jaar en focust hard op ondernemerschap. Een heel bijzonder stukje re-enactment wordt de vaart van de oudste Nederlandse rivierzeilboot die van Veenendaal naar Hemiksem zeilt. De zanger Stef Bos is in Veenendaal geboren, maar hij woont al jaren in Antwerpen. Hij speelt in december in Amuz het concert Antwerpen groet Veenendaal. ”

Ook hedendaagse vastgoedprofessionals scharen zich achter het Van Schoonbeke-jaar met een planningsprijs. Daarmee willen ze aandacht schenken “aan de blijvende verwezenlijkingen die we te danken hebben aan de meliator uit Antwerpen die tot in Florence bekend was”. De initiatiefnemers bekronen een kwalitatief binnenstedelijk project dat is gerealiseerd in een straal van 1000 kilometer rond Antwerpen of nog in uitvoering is. Onder meer de stadsbouwmeester Christian Rapp zit in de jury. Het prijzengeld bedraagt 10.000 euro.

Als je op de Meir de voorbijgangers zou vragen wie Van Schoonbeke was, zou haast iedereen het antwoord schuldig blijven. En toch rakelen we de historische figuur na 500 jaar op. Hij bepaalt andermaal mee de stadscultuur, en dat fascineert de historicus Puttevils. Hoe is die hernieuwde interesse te verklaren? “Misschien heeft ze iets te maken met de werf die Antwerpen nu is. In de negentiende eeuw was er ook een Van Schoonbeke-manie. Die viel samen met de aanleg van de Leien, waarvoor de zestiende-eeuwse omwalling – nota bene een realisatie van Van Schoonbeke – werd afgebroken. En net die omwalling komt nu weer tevoorschijn dankzij de werken aan het Operaplein. Dat is historische ironie ten top.”