Als een woonlening een zonde is: heeft islamitisch bankieren een toekomst in België?
Voor veel mensen is de negatieve spaarrente een nieuwe realiteit. Maar voor moslims geldt al eeuwenlang een renteverbod. Dat maakt van personal finance een hele uitdaging.
Van een spaarrekening tot een woonlening: het concept van rente is fundamenteel voor ons financieel systeem. Maar in de islam wordt het genereren van geld uit geld beschouwd als een zonde. Voor moslims geldt dan ook een streng verbod op het betalen en ontvangen van rente. Ook gokken of speculeren is strikt verboden, evenals het nemen van onnodig grote financiële risico’s en het doorverkopen van schuld.
“Alles vertrekt vanuit het algemene principe van sociale en economische rechtvaardigheid”, zegt islamoloog Rachida Talal-Azimi, die zich tijdens haar doctoraat aan de Radboud Universiteit van Nijmegen specialiseerde in islamitisch bankieren. “De islam kent allerlei regels en aanmoedigingen om materiële ongelijkheid tussen mensen te verminderen. Bovendien moeten financiële transacties ten dienste staan van de reële economie, een principe dat ook in het christendom wordt gehuldigd. Het genereren van geld uit geld, zonder dat daar een economische activiteit aan is gekoppeld, voldoet niet aan die voorwaarde.”
Wat zegt de christelijke leer?
“Hoewel de christelijke sociale leer geen strikte verboden hanteert, gelden ook daar duidelijke principes”, zegt professor Ellen Van Stichel, verbonden aan de Onderzoekseenheid Theologische en Comparatieve Ethiek van de KU Leuven. “Bij economische en financiële transacties staat het doel centraal. Dragen ze bij tot het algemene welzijn, of zijn ze enkel gericht op winstgevendheid van één partij? Men is bijvoorbeeld heel scherp voor speculatie en andere financiële handel die niets te maken heeft met de reële economie. In 2013 veroordeelde paus Franciscus in dat opzicht wat hij ‘de verafgoding van geld’ noemde.”
“Voor rente wordt eveneens een onderscheid gemaakt op basis van het doel. Als het gaat om het dekken van kosten en risico’s, is er geen probleem. Maar woekerrente, waarbij één partij zonder risico te nemen buitensporig rijk wordt op de kap van iemand anders, is uit den boze. Ook de menselijke waardigheid is heel belangrijk, en arbeid primeert altijd op kapitaal. Bij een economische of financiële beslissing weegt winstgevendheid niet op tegen de nadelen voor arbeiders.”
“Concreet betekent dit dat wie geldzaken wil combineren met christelijke waarden vooral rekening moet houden met de impact op de mens en de samenleving. Je bekijkt dus het best het investeringsbeleid van je bank of de achterliggende activiteit van een financieel product.”
“Met winst maken is niets mis, op voorwaarde dat ook daar de algemene principes worden gerespecteerd”, vervolgt Talal-Azimi. “Zo moeten de verschillende partijen bij economische transacties de risico’s delen, en dienen alle betrokkenen transparante afspraken te maken, om alle onduidelijkheid uit te sluiten.”
Een spaarrekening, een woonlening, obligaties: allemaal zijn ze rentedragend en dus niet toegestaan voor moslims. In theorie zijn aandelen en bijbehorende dividenden een van de weinige toegelaten conventionele producten. Toch duiken in de praktijk weer tal van bezwaren op. Een aandeel van AB InBev is bijvoorbeeld problematisch, omdat ook het nuttigen van alcohol als zondig wordt beschouwd. Ook de activiteit of de onderneming achter het aandeel mag dus niet in strijd zijn met de islamitische wetgeving. Voor wie de regels heel strikt volgt, zijn bijna alle klassieke aandelen een probleem, omdat de meeste bedrijven op één of andere manier gebruikmaken van rentedragende financiering. Een handige tip voor beleggers is de Dow Jones Islamic Market Index, waarin enkel aandelen zijn opgenomen die wel zijn goedgekeurd.
Islamitisch beleggen in België
Voor moslims die willen beleggen is het aanbod in ons land nog zeer beperkt. Met Ambruco, de eerste islamitische participatiemaatschappij in België en Nederland, komt daar weldra verandering in. Investeerders worden via Ambruco aandeelhouder van ondernemingen. Volgens de oprichters gebeurt alles conform de islamitische regels. Ambruco zal actief zijn in onder meer de agrarische en de chemische sector, vastgoed, consumentengoederen en de zorgsector.
Alternatieven
Om de rente te omzeilen zijn in het islamitisch bankieren heel wat alternatieven uitgedacht. Een van die formules is de Murabaha, een contract waarin een meerprijs wordt afgesproken, bijvoorbeeld om een huis te kopen. De bank koopt op de markt een woning, om die nadien meteen aan een vooraf overeengekomen hogere prijs door te verkopen aan een particulier. Die betaalt het huis met uitstel terug via maandelijkse kapitaalaflossingen.
De Murabaha is onder praktiserende moslims de meest voorkomende formule bij de aankoop van woningen, maar krijgt ook kritiek. Technisch gezien wordt er geen gebruik gemaakt van rente, maar of ook het achterliggende principe wordt gerespecteerd, is voer voor discussie. Bovendien zullen veel banken geneigd zijn zich voor de meerprijs te baseren op de commerciële rentevoeten.
Om de rente te omzeilen zijn in het islamitisch bankieren heel wat alternatieven uitgedacht.
Een minder controversiële constructie is die van de Musharaka mutanaqisa, of het ‘afnemend partnerschap’. Dat houdt in dat een bank en een particulier samen een huis kopen, en bijgevolg ook samen de eigenaar zijn. Nadien betaalt de particulier maandelijks een bedrag af aan de bank, tot de woning volledig in zijn bezit is. Tot dat moment betaalt hij ook huur aan de bank, voor het vruchtgebruik van de woning.
Ook voor moslims die hun geld willen beleggen en ondernemers die op zoek zijn naar kapitaal bestaan oplossingen. Een daarvan is het systeem van Sukuk, ook wel het islamitische equivalent van obligaties genoemd. Toch gaat het eigenlijk meer om investeringscertificaten. Wie volgens dat systeem geld investeert in een onderneming, heeft geen recht op een vaste rente, maar op een deel van de opbrengst van de onderliggende economische activiteit.
Obstakels
Op verschillende plaatsen in de wereld vormt islamitisch bankieren al een belangrijk onderdeel van het financieel systeem, maar in Europa staat het fenomeen nog in de kinderschoenen. “Vooral in het Verenigd Koninkrijk, maar ook in Duitsland bestaan al concrete initiatieven. In België of Nederland daarentegen is van een islamitische bank voorlopig nog geen sprake”, aldus Talal-Azimi. Navraag bij de bankenkoepel Febelfin leert bovendien dat geen enkele traditionele bank in ons land al concrete stappen heeft ondernomen om tegemoet te komen aan de financiële noden van moslims.
‘In België of Nederland is voorlopig nog geen sprake van een islamitische bank’
“Geen verrassing”, vindt VUB-professor David Bassens, die in het verleden onderzoek voerde naar het potentieel van islamitisch bankieren in ons land. “Rente is niet alleen fundamenteel voor ons financieel systeem maar ook voor een groot deel van ons politieke beleid en onze wetgeving. Neem de Murabaha: daarbij verandert de woning tweemaal van eigenaar, en dus zullen ook twee keer registratierechten moeten worden betaald, wat al snel neerkomt op een meerprijs van 30.000 euro. Om dat soort bijkomende obstakels weg te nemen, zou je voor islamitische banken al bijna in een parallelle belastingwetgeving moeten voorzien. Dat lijkt momenteel erg onwaarschijnlijk.”
Een strikt islamitisch banksysteem is volgens Bassens weinig realistisch. “Islamitisch bankieren is naar schatting goed voor slechts 1 procent van het mondiaal financieel systeem. Wie in zo’n kleine markt actief is, wordt vroeg of laat blootgesteld aan externe financiering. Zelfs in een land als Maleisië, waar de islam de officiële godsdienst is en waar islamitisch bankieren een wezenlijk onderdeel van het financieel systeem vormt, is er nog altijd een duidelijke verstrengeling met het kapitalistische bankwezen.”
Tussenoplossingen
De vele praktische bezwaren zorgen voor uiteenlopende interpretaties van de regels. Ook een gebrek aan centraal gezag draagt daartoe bij. In tegenstelling tot de Katholieke Kerk, kent de islam geen algemeen erkende aardse autoriteit. Wel zijn er wetsgeleerden die fatwa’s uitvaardigen. Dat zijn gezaghebbende antwoorden op islamitische vraagstukken, die moeten helpen het geloof toe te passen in het dagelijkse leven. Enkele jaren geleden verscheen een erg controversiële fatwa, die stelde dat het renteverbod minder strikt was voor moslims die een minderheid vormen in het land waar ze wonen.
In de huidige context is er volgens velen geen ontkomen aan het traditionele banksysteem.
“In de islam wordt een uitzondering gemaakt voor noodsituaties. Hoewel varkensvlees bijvoorbeeld verboden is, geldt dat niet voor iemand die dreigt te sterven van de honger”, bevestigt Talal-Azimi. “Maar het renteverbod is zo fundamenteel dat het volgens de meeste moslimgeleerden enkel mag worden geschonden in opperste nood. Dat er in België bijvoorbeeld geen echte alternatieven zijn voor de klassieke woonlening, beschouwen veel geleerden niet als een noodsituatie. Er is altijd nog de mogelijkheid om te huren.”
Maar niet alle moslims zijn het daarmee eens. In de huidige context is er volgens velen geen ontkomen aan het traditionele banksysteem. In afwachting van echte islamitische alternatieven, kiezen heel wat moslims in ons land daarom voor tussenoplossingen. Ze maken bijvoorbeeld wel gebruik van een spaarrekening, maar storten eventuele renteopbrengsten door naar een goed doel. Anderen zien dan weer weinig verschil tussen een rentedragende woonlening en de formule van de Murabaha.
Gulden middenweg
Heeft islamitisch bankieren in ons land een toekomst? Er heerst nog te veel onduidelijkheid om die vraag te beantwoorden. Hoewel het thema zeker leeft in de moslimgemeenschap, is niet duidelijk hoe groot het potentieel is. Aangezien het bij wet verboden is gegevens van mensen te verzamelen op basis van hun geloofsovertuiging, zijn in België nauwelijks cijfers over het fenomeen bekend. Dat belet kandidaat-ondernemers ook de haalbaarheid van initiatieven in te schatten.
‘Het lijkt me onvermijdelijk dat er langs de aanbodzijde een gulden middenweg wordt gevonden tussen het islamitisch gedachtegoed en het kapitalisme’
“Als initiatieven echt een kans willen maken, lijkt het me onvermijdelijk dat er langs de aanbodzijde een gulden middenweg wordt gevonden tussen het islamitisch gedachtegoed en het kapitalisme”, besluit Bassens, die de gelijkenissen benadrukt met het al meer ingeburgerde maatschappelijk verantwoord bankieren. “In beide gevallen gaat men heel duidelijk uit van enkele ethische en sociale principes, en worden sectoren die daarmee in strijd zijn uitgesloten. De waarden en modellen van het islamitisch bankieren kunnen volgens mij als inspiratiebron dienen voor een duurzamer financieel systeem en de bestrijding van materiële ongelijkheid. Maar voor de praktische uitwerking denk ik dat men eerder de geest, en niet de letter van de wet zal moeten volgen.”
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier