Zwarte tijden

Op 26 oktober vertrekt een handelsmissie van de Export Vlaanderen naar Zuid-Afrika. De economie presteert er sterk, en meer dan veertig Vlaamse en Brusselse bedrijven hopen er dan ook een nieuwe afzetmarkt te ontdekken. Maar de overgang van de strikte controle onder de apartheid naar een democratische maatschappij gaat ook gepaard met nooit geziene misdaad- en werkloosheidscijfers. Wordt Zuid-Afrika een economisch succes op z’n Aziatisch of een stagnerende Afrikaanse ontgoocheling ?

Een goed jaar geleden jubelde president Nelson Mandela, uitgedost met het eens zo verachte shirt van de Springboks, bij de overwinning van Zuid-Afrika in het wereldkampioenschap rugby. Het leek wel de verpersoonlijking van de nieuwe, niet-raciale geest van het land.

Nu, een jaar later, hebben de Springboks voor het eerst op eigen bodem verloren van Nieuw-Zeeland en wordt tijdens de wedstrijden weer gezwaaid met de nationale vlag uit het apartheidstijdperk.

Vormt die sportieve ontnuchtering het symbool van een diepere malaise en een zorgbarende toekomst ? Misschien wel. Neem een willekeurig weekend in augustus. Vigilantes in Kaapstad verbrandden een drugsbaron levend voor het oog van de camera en de politie ; de minister van Justitie, Dullah Omar, moest zijn familie wegbrengen uit Kaapstad uit schrik voor hun leven ; en de Duitse bedrijfssecretaris van AEG in Zuid-Afrika werd op zijn oprit in Johannesburg doodgeschoten door autokrakers.

Wetteloosheid is niet de enige reden van de om zich heen grijpende droefgeestigheid. Sinds midden februari is de munt, de rand, in mekaar gezakt : ten opzichte van de dollar verloor hij 23 % van zijn waarde. Dat wakkert de vrees aan dat de internationale geldmarkt een motie van wantrouwen uitspreekt over de economische stabiliteit van Zuid-Afrika.

NIEUW EN ONWENNIG.

Achter ramen van getint glas steekt een oneigen fenomeen de kop op in de Zuid-Afrikaanse steden : de seksshop. Amerikaanse accessoires staan er opgesteld naast lokale producten “vervaardigd in maten voor de Afrikaanse man”. Penthouse ligt bij de krantenboer en er is zelfs een soft-pornomagazine, Loslyf, in het Afrikaans. Het verdwijnen van de apartheid zette het repressief ventiel van de Calvinistische cultuur open.

Net zoals in Rusland heeft de teloorgang van de autoritaire staat in Zuid-Afrika sociale en politieke vrijheden losgemaakt en tegelijk ook controverses en criminaliteit ontketend. De oorzaken zijn dezelfde : het einde van de oude orde heeft het aantal commerciële mogelijkheden drastisch verhoogd, maar dat gebeurde op een ogenblik dat het strafrechtelijk systeem (dat ontworpen was voor het oude regime) nog maar weinig was aangepast. De georganiseerde misdaad nestelde zich in de lacunes die daardoor werden geschapen.

De politie beschikt op dit ogenblik over gegevens van 481 misdaadsyndicaten die in het land aan het werk zijn. De opening van Zuid-Afrika na de apartheid heeft van het land een draaischijf gemaakt van drugs uit Latijns-Amerika en Azië op weg naar de Europese markten. De gesofisticeerde banken in Johannesburg zijn mikpunten geworden van witwassers van geld. Een groot deel van de autokaperij in Johannesburg houdt verband met syndicaten die luxewagens noordwaarts voeren, bijvoorbeeld naar het nabijgelegen Zambia. Vorig jaar werden 19.000 mensen vermoord 52 per dag. Dat was 4 % meer dan in 1994.

Vandaag is de Zuid-Afrikaanse regering klaar met haar plan voor misdaadbestrijding. De consultantsfirma McKinsey & Co moet tegen mei 1997 een honderdtal politiekantoren over heel het land gereorganiseerd hebben.

WERK VINDEN…

Ochtendgloren buiten een metaalgieterij in Johannesburg in januari van dit jaar : 2000 zwarte Zuid-Afrikanen staan buiten op straat in de rij, aangetrokken door geruchten dat de fabriek 200 vacatures heeft. In het gedrang om een plaatsje worden schoten afgevuurd. Acht mensen worden neergeschoten.

Van alle bedreigingen voor de stabiliteit in Zuid-Afrika is de aangroei van het aantal werklozen wellicht de grootste. Na een lange recessie die in 1993 ten einde liep, groeit de economie nu stevig. Vorig jaar nam het bruto binnenlands product (BBP) met 3,5 % toe, maar het aantal geregistreerde jobs ging er slechts met 0,6 % op vooruit. In de officiële sector deze waar belastingen worden betaald ligt de werkloosheidsgraad op 20 % ; voeg daar degenen aan toe die hun kost trachten te verdienen met bijvoorbeeld borstels venten of tuinen wieden en dan komt men misschien aan een derde van de beroepsbevolking dat werkloos is.

De inelasticiteit van de Zuid-Afrikaanse arbeidsmarkt is niet alleen het gevolg van sterke vakbonden en arbeidsbescherming. Er bestaan door de regering opgelegde niet-loonsgebonden kosten en het is duur om iemand aan te werven of te ontslaan. Bedrijven zoeken daarom naar kapitaalintensieve en niet naar arbeidsintensieve mogelijkheden om te groeien. De stroefheid van de markt is echter evenzeer een gevolg van de minderwaardige opleiding van de zwarten onder de apartheid. Ongeschoolde zwarte arbeidskrachten zijn goedkoop maar onproductief. Geschoolde arbeidskrachten zijn schaars en duur. Daarbij komt nog dat hoge tolmuren de producenten afschermen van de concurrentie, waardoor de lonen van de geschoolde arbeidskrachten konden stijgen en de hiërarchisch opgebouwde Zuid-Afrikaanse ondernemingen geïsoleerd werden van moderne managementpraktijken.

Het resultaat is een hersenbreker waarvoor de regering nog een oplossing moet vinden. Hoe kan ze de rechten die de vakbonden afdwongen voor de arbeiders die moesten werken onder de miserabele voorwaarden van de apartheid in stand houden zonder de mogelijkheden te ondergraven van de economie om nieuwe jobs te creëren ?

Op korte termijn zal de werkloosheid waarschijnlijk nog groter worden. De regering heeft beloofd het begrotingstekort terug te brengen van 5,4 % van het BBP in 1995-’96 naar 4 % in 1998. Dat betekent minder uitgaven en het verlies van jobs in de staatsboerderijen en overheidsorganisaties. Intussen zullen, naarmate de tariefmuren worden afgebouwd om te voldoen aan de internationale verplichtingen, bedrijven mensen moeten afdanken om concurrentieel te blijven.

Zelfs buitenlandse investeringen brengen geen aarde aan de dijk. In de twee jaar voorafgaand aan mei 1996, liepen volgens de onderzoeksgroep BusinessMap de directe buitenlandse investeringen op tot 18 miljard rand. Het grootste deel daarvan ging echter naar participaties in bestaande Zuid-Afrikaanse ondernemingen en werd gedaan door ondernemingen die hun investeringen hadden weggetrokken omwille van de internationale sancties in het apartheidstijdperk. Ze vloeien niet naar ongerepte investeringen die onmiddellijk jobs scheppen.

… ZAL NIET GEMAKKELIJK ZIJN.

Zuid-Afrika is een land met 41 miljoen inwoners, omringd door Afrikaanse armoede, met een rigide arbeidsmarkt, een oligopolistische economie en hoge reële interestvoeten. Zelfs de goudproductie daalt naarmate het moeilijker wordt om de bestaande reserves te ontginnen. Het zal niet makkelijk zijn om snel te groeien.

Nochtans is er groei. Twee reusachtige kapitaalinvesteringen, voor de productie van roestvrij staal en de aanmaak van aluminium, zijn volop aan de gang ; de export van steenkool en van hightech-defensieproducten beleven een boom ; de skylines van Johannesburg en Kaapstad worden steeds meer beheerst door luxehotels. De reële vaste binnenlandse investeringen lagen tijdens het tweede trimester van 1996 5,5 % hoger dan het jaar daarvoor. Privatiseringen kunnen geld en knowhow uit het buitenland aantrekken, op voorwaarde dat de regering er eindelijk werk van begint te maken.

De Zuid-Afrikanen worden er bovendien gemiddeld niet armer op. Met een bevolkingsaangroei van amper 2,1 % per jaar en een groei van BBP met 3,5 % stijgt ook het BBP per capita. De economie staat er het sterkst voor sinds jaren. De regering erfde een economie die uit drie jaar recessie en 20 jaar tweecijferinflatie kwam. Nu heeft ze een voorzichtige macro-economische begrotingspolitiek opgesteld. De inflatie stijgt weliswaar, maar bedroeg in juli toch nog maar 7,1 %. Het groeiende tekort op de betalingsbalans, 2,3 miljard rand in het eerste kwartaal van 1996, kwam neer op amper 2 % van het BBP.

In tegenstelling met de rest van Afrika heeft Zuid-Afrika ook gediversifieerd en de privé-sector en verschillende inlandse multinationals gestroomlijnd. De Brunthurst-groep, een elite van oude Zuid-Afrikaanse zakenfamilies, komt geregeld bij Mandela aan huis.

Niettegenstaande de vrees dat wrokkige socialisten van het African National Congress (ANC) vermogens zouden aanslaan, koestert de nieuwe lichting dezelfde kapitalistische aspiraties als de oude. Hoewel het inkomen van de zwarten slechts een zesde bedraagt van dat van de blanken, groeit er een zwarte elite die oprijst via de ambtenarij en de promotie van zwart ondernemerschap. Het meest intrigerende is dat zelfs de vakbonden kapitalisten aan het worden zijn : met tientallen zijn ze mede-eigenaar geworden van Johnnic, een industriële houdstermaatschappij die in augustus werd verkocht door Anglo American aan een zwart consortium.

ONVOLTOOID TOEKOMSTIGE TIJD.

Wat staat er te gebeuren in 1999 als Mandela aftreedt met deze zogezegde meerpartijendemocratie die de facto wordt geleid als een eenpartijstaat, met een regering die van tijd tot tijd de pers muilkorft en het blanke eigenaarschap van de economie aanwijst als de oorzaak van alle kwalen van het land ?

Het ANC, dat bij de algemene verkiezingen van 1994 een comfortabele 63 % van de stemmen haalde, lijkt onaantastbaar. De politieke oppositie blijft etnisch verdeeld, ook al ontkennen de partijleiders dat. De Inkatha Freedom Party vertegenwoordigt vooral Zulu’s, de Democratische Partij vooral Blanken, het Vrijheidsfront voornamelijk Afrikaners. Zelfs de Nationale Partij ooit uitsluitend blank, maar nu druk bezig de niet-blanke kiezers op te vrijen kreeg slechts 20 % van de stemmen in 1994. Op nationaal vlak zal de ontevredenheid met het ANC zich wellicht eerder vertalen in apathie dan in electoraal protest. De vrees bestaat dat de politieke elite steeds verder zal weggroeien van de mensen die voor haar stemden en arroganter zal worden bij de uitoefening van de macht.

Daartegenover staat dat de nieuwe grondwet, die individuen beschermt tegen misbruiken bij de overheid, garanties kan bieden. Een andere garantie zou kunnen schuilen in het feit dat twee van de negen provincies de Westkaap (geleid door de Nationale Partij) en KwaZulu-Natal (geleid door Inkatha) niet door het ANC gecontroleerd worden. Of nog : bij informele organisaties zoals vrouwengroeperingen, kerkgenootschappen, buurtcomités of ouderverenigingen, die opkomen tegen de regering ten voordele van de gewone Zuid-Afrikaan. En ten slotte ook bij een waakzame pers, die snel aan het leren is hoe ze moet optreden als waakhond over de overheid, en bij politieke leiders die ermee inzitten wat buitenstaanders denken.

Zuid-Afrika lijdt onder schizofrene percepties vanwege het buitenland en onder turbulente stemmingsveranderingen in het binnenland. De euforie van de politieke overgang in 1994 heeft de verwachtingen opgeblazen. Zuid-Afrika werd begroet als de redder van het continent, een tijgereconomie voor Afrika. De gevoelens zijn nu naar de andere kant geslingerd en Zuid-Afrika wordt geroskamd met de borstel van de Afrikaanse mislukking. “Indien Zuid-Afrika, met zijn problemen en mogelijkheden, ergens in Latijns-Amerika of Azië zou liggen, zouden de observatoren veel optimistischer zijn over de toekomstperspectieven,” zegt Robert Schrire van de universiteit van Kaapstad. Economisch succes op z’n Aziatisch of stagnerende Afrikaanse ontgoocheling ? De aardse realiteit zal allicht ergens tussen beide liggen.

TE

The Economist

ZUID-AFRIKA Verscheurende overgang van de strikte controle onder de apartheid naar een vrije en democratische maatschappij.

NELSON MANDELA Vindt hij een oplossing voor de wetteloosheid, de werkloosheid en de politieke aansprakelijkheid ?