“West-Duitsland is een kolonie van het oosten”

Achtduizend jobs weg bij autofabrikant Opel, 5500 bij warenhuisketen KarstadtQuelle. Meer dan vier miljoen werklozen. Transfers ter waarde van 1400 miljard euro naar een schijnbaar bodemloze put bij de Ossi’s. Wat viert Duitsland eigenlijk op 9 november, vijftien jaar na de val van de Muur? We vroegen het aan Gabor Steingart, hoofdredacteur van Der Spiegel.

Berlijn (Duitsland)

Door het openstaande venster dringt het geraas van het autoverkeer in de Friedrichstrasse. Het kantoor van de Berlijnse redactie van het weekblad Der Spiegel ligt strategisch. Op een steenworp van Checkpoint Charlie, in de voormalige sovjetzone van Berlijn. Maar alleen de buste van een grijnzende Lenin, prominent opgesteld in het kantoor, herinnert nog aan het socialisme van weleer. “Het is een herinnering aan de geweldloze revolutie van de DDR. Dit exemplaar komt van een standbeeld dat in 1989, toen de Muur viel, werd afgebroken. Lenin werd onthoofd. Het standbeeld stond aan de ingang van een van die industriële conglomeraten van de DDR, de zogenaamde Kombinate. Het hoofd van Lenin werd me geschonken door een comité voor burgerrechten.”

Gabor Steingart wordt sinds enkele maanden persoonlijk voor de koffie uitgenodigd door zowel bondskanselier Gerhard Schröder ( SPD) als de nummer één van de oppositie, Angela Merkel ( CDU). Die plotse interesse dankt de 42-jarige Leiter des Hauptstadtbüros van Der Spiegel aan zijn boek Deutschland, Der Abstieg eines Superstars (Duitsland, de neergang van een superster). De bestseller verkocht al honderdduizend exemplaren in eigen land en is na amper zeven maanden aan zijn zevende druk toe. Het werk is een messcherpe analyse van al wat er economisch misloopt in Duitsland. “We gaan naar vijf miljoen werklozen. En uit die vijf miljoen zullen er tien miljoen werklozen komen. Onze welvaartsstaat vernietigt systematisch tewerkstelling.”

TRENDS. Alleen de Finnen kloppen vandaag minder werkuren dan de Duitsers. Waarom denken wij nog altijd dat Duitsers harde werkers zijn?

GABOR STEINGART (DER SPIEGEL). “Kijk naar kinderen. Voor kinderen blijven indianen opwindend. Dat houdt pas op als ze volwassen worden. Een imago blijft langer overeind dan de feiten.”

Zelfs het naoorlogse Wirtschaftswunder was volgens u niet zozeer de verdienste van de Duitsers.

STEINGART. ” Es war nicht nur deutsche Fleiss und Tüchtigkeit. Ook natuurlijk, maar zeker niet alleen. Een vrije markt kan zich alleen ontwikkelen in landen die veilig zijn. Onze veiligheid werd volledig verzekerd door de Amerikanen. Ik ben opgegroeid in West-Berlijn. Zonder de hulp van de Amerikanen hadden wij nooit kunnen overleven. Als het Rode Leger met het geweer in de aanslag naast je productieapparaat staat, kan je geen vrije markt ontwikkelen. De Amerikanen wilden na 1945 tonen dat het ook anders kon. Want heel Europa werd communistisch, de rode vlek breidde zich uit. De Amerikanen gaven massaal financiële injecties via het fameuze Marshallplan.”

U schrijft dat Amerika een vorm van kapitalisme creëerde zoals die alleen in een reservaat kon groeien. Waarom een reservaat? Een vrije markt groeit toch niet artificieel?

STEINGART. “Duitsland had na 1945 geen vrije markt. Er was een stelsel van deviezencontrole ingevoerd, het land was door de geallieerden in zones verdeeld. De militaire regering onder leiding van de geallieerden kon je geen gewone regering noemen. De markteconomie werd onder strikte controle in Duitsland ingevoerd. Het was trouwens een vrije markt met sociale correcties. Dus geen reservaat door een muur omsloten, maar toch een politiek reservaat. Dat was eenmalig in de geschiedenis.”

Maar er bestond toch al een ondernemersklimaat? Een entrepreneurial spirit uit de negentiende eeuw?

STEINGART. “Dat klopt. Maar die mocht niet opnieuw ongebreideld te werk gaan. Hij werd onder strikte politieke begeleiding weer ingevoerd. Neem nu industriële conglomeraten zoals Krupp of Thyssen. Die werden ontmanteld. De vakbonden kregen meer macht via het model van de Mitbestimmung in de ondernemingsraad.”

U noemt Duitsland een ‘slow motion society’. Wat bedoelt u daarmee?

STEINGART. “Ons institutionele stelsel leidt tot de langzaamste politieke besluitvorming ter wereld. Beslissingen nemen, duurt heel lang. Terwijl de ene vooruit snelt, gaat de andere op de rem staan. Over alles wordt tien jaar gediscussieerd. Twintig jaar. De federale regering kan vandaag nog nauwelijks beslissingen nemen. De bondskanselier kan zijn begrotingsbeleid alleen doordrukken mits het fiat van de oppositie. Want die zit in de Bundesrat ( nvdr – het parlement van de deelstaten) in de meerderheid. Stel je voor dat het financiële beleid van Mercedes door de chief financial officer van BMW zou worden uitgestippeld. Daar komt dus niets van. Maar dat is onze politieke realiteit. Het resultaat is catastrofaal.”

Na de val van de Muur werd er gehoopt op een tweede Wirtschaftswunder. Helmut Kohl won de verkiezingen met zijn belofte voor bloeiende ‘Landschaften’. Waarom is er geen nieuw wonder gekomen?

STEINGART. “De spelregels waren totaal anders. Er was na de Tweede Wereldoorlog geen muntunie, maar een sterk gecontroleerd deviezenbeleid. De lonen waren laag, mensen werkten aanvankelijk gratis. Bijvoorbeeld bij het ruimen van puin. Stel dat wij in het Westen bij onze levensstandaard van de jaren zeventig waren gestart. Dan was er evenmin sprake geweest van een opleving.”

In de voorbije vijftien jaar werd er 1400 miljard euro getransfereerd van west naar oost. Cultureel domineren de Wessi’s. Maar economisch is West-Duitsland volgens u een kolonie van het oosten geworden.

STEINGART. “Wij betalen een vaste bijdrage aan het Reich, zodat het Reich er beter van wordt. Vroeger betaalden de Afrikanen in de Duitse koloniën Kameroen, Namibië, Rwanda Burundi en Togo een forfaitair bedrag per persoon aan het Deutsche Reich. Vandaag betaalt West-Duitsland een forfaitair bedrag per inwoner – de zogenaamde Solidarzuschlag – voor het oosten.”

Waarom gebeurt er zo weinig in Oost-Duitsland? Waarom groeit daar geen eigen dynamiek?

STEINGART. “Omdat er geen synergie tussen kapitaal en arbeid groeit. De spelregels kloppen niet in het oosten. Zoals twee chemische elementen die geen reactie uitlokken. Het klikt niet tussen de elementen arbeid en kapitaal. Er wordt geen arbeid gecreëerd waaruit winst kan groeien. En zolang je geen winst maakt en een werknemer zijn loon niet ziet klimmen, zullen er geen nieuwe jobs groeien. De beleidsmakers hebben veel te slechte spelregels gecreëerd.”

Wat heeft de politiek verkeerd gedaan?

STEINGART. “Het begon al met de muntunie, dus de gelijke waardering van de Oost-Duitse en de West-Duitse mark. Dat kwam neer op een revaluatie van 400 %. Zoiets zou ook de Amerikaanse, Belgische of Zwitserse economie kapotmaken. De voorstanders van die maatregel vonden dat het niet anders kon. Maar ook de lonen stegen te fel. Winst maken werd onder die voorwaarden onmogelijk. Je kan toch niet het loon van een medewerker aan de kassa bij Aldi van de ene op de andere dag plots verdubbelen? Dan gaat Aldi failliet.

“En er zitten te veel ambtenaren in het oosten. Voor elke ondernemer in het oosten staan twee ambtenaren. Dat impliceert een hele bureaucratie, met vergunningen, verplichtingen en ga zo maar door. Bovendien zijn het onervaren ondernemers. In het westen wordt het ondernemerschap sinds generaties met de moedermelk meegegeven. Maar de ondernemers in het oosten zijn nieuw en onervaren. Halle en Leipzig zijn Silicon Valley niet.”

Een nieuw sociaal laboratorium

De voorbije twee jaar verloor Duitsland 700.000 jobs. In het eerste halfjaar van 2004 verhoogde die teller nog eens met 60.000. Het land concurreert zich uit de markt met zijn hoge lonen. En zoekt vertwijfeld een uitweg. Duitsland ontwikkelt zich in ijltempo tot het nieuwe sociale laboratorium van het Oude Continent. De formules voor de versoepeling van de arbeidsmarkt heten Ich-AG, mini-jobs, één-euro-jobs, Hartz IV.

U pleit in uw boek voor volledige tewerkstelling. Liever voor iedereen een job dan een werkloosheidsuitkering. Maar dreigt daar geen gevaar voor hamburgerjobs?

STEINGART. “Waarom zouden die jobs minderwaardig zijn? Liever een Mac-job dan geen job en een werkloosheidsuitkering. Kelners, afwassers, schoonmaaksters, noem maar op: er zijn nog steeds te weinig van dat soort jobs. Niet iedereen kan journalist, tv-presentator of academicus zijn.”

Dus liever hongerlonen dan werklozensteun?

STEINGART. “Nee, niemand moet honger lijden. Dat is ook totaal onnodig. Maar liever lonen dan geen lonen. Misschien moet de overheid daar maar een premie bovenop betalen. Dat systeem bestaat al gedeeltelijk met de zogeheten mini-jobs. De sociale lasten werden losgekoppeld van het eigenlijke loon. Wie 400 euro verdient, betaalt geen sociale zekerheid. Vanaf 800 euro betaal je slechts 20 % daarbovenop voor de sociale zekerheid. Dat stelsel heeft al anderhalf miljoen jobs gecreëerd.

“Weet je, het is via deze sectoren dat je het snelst de economie kan aanzwengelen. Als je via innovatieve sectoren iets wil bereiken, duurt dat heel lang. Dan heb je betere hogescholen nodig. Meer onderzoekers. Een klimaat voor innovatie creëren is veel moeilijker. Innovaties in de autonijverheid of software-industrie zijn complexe processen. Maar zulke kleine jobs creëer je bij de vleet.”

Willen werklozen eigenlijk aan het werk? Is de werkloosheidsvergoeding niet te ruim bemeten?

STEINGART. “Het zijn mensen die door een bepaald beleid hun concurrentiekracht hebben verloren. Neem nu Hotel Adlon aan de Brandenburger Tor. De lakens worden niet langer in Berlijn gewassen. ‘s Nachts gaan die naar Polen, ze worden er gewassen en gestreken en zijn de volgende ochtend terug. Dat is best leuk voor het beddengoed en Hotel Adlon. Maar de Duitse wasvrouwen zijn natuurlijk niet verdwenen. Die krijgen vandaag werklozensteun, want laaggeschoold werk is te duur geworden in Duitsland. Door onze hoge sociale lasten verdwijnen al die kleine jobs.”

Het dieptepunt voorbij

‘Deutschland, der Abstieg eines Superstars’ maakt korte metten met vijftig jaar Duitse begrotingsdiscipline. Ook de spaarzame koers van de overheid is een hardnekkige mythe. De eerste bondskanselier, Konrad Adenauer, wordt zonder meer afgeschilderd als een financiële kluns. Hij was de bedenker van het huidige pensioenstelsel. Louter om kiezers te paaien. De financiële draagkracht en de betaalbaarheid in de toekomst waren een zorg voor latere generaties. Midden jaren zeventig, onder Helmut Schmidt (SPD), ontwaakte Duitsland langzaam. Maar Schmidt miste te veel kansen door zijn besluiteloosheid. En Helmut Kohl won de verkiezingen met totaal irreële verwachtingen voor Oost-Duitsland.

Waarom zou dat vandaag veranderen?

STEINGART. “Het ís veranderd. Met Gerhard Schröder. Hij is de eerste die gezegd heeft dat het zo niet meer verder kan. We zullen zien, maar…”

Dus u gelooft dat Duitsland weer uit het moeras zal raken? Bent u optimistisch?

STEINGART. “( aarzelend) Ik ben een realist. Ik zeg dat de opleving mogelijk is. Tachtig miljoen Duitsers hebben in het verleden al een reusachtige inspanning geleverd. Dit land was compleet verwoest. Door onszelf natuurlijk, eigen schuld. Dit land heeft dus het potentieel en de kracht voor een nieuwe heropbouw. Maar dat vergt natuurlijk een inspanning. En ik denk dat we op de goede weg zijn. Het hervormingsprogramma Agenda 2010 vormt alvast een breuk, ook al is het nog niet je dát.”

Kan die verandering zonder geweld gebeuren? Tegen de hervormingsplannen van de regering kwamen honderdduizenden mensen op straat.

STEINGART. “Ach, de invloed van die betogingen wordt overschat. De Montagsdemonstrationen in het oosten lokten hooguit enkele tienduizenden betogers. Tegen Agenda 2010 hebben in Berlijn een half miljoen mensen betoogd. En er gebeurde niets. Er betoogden amper 100.000 mensen tegen het besparingsprogramma Hartz IV, op een bevolking van 82 miljoen mensen. Terwijl vier miljoen mensen rechtstreeks geraakt worden door die maatregelen. Wel, dan is dat weinig. Het lijkt misschien niet zo als je ter plaatse bent. Maar dat heeft geen invloed op het beleid.

“Weet je, wij hebben geen Duitse versie van Maggie Thatcher nodig. Ons land is in een betere toestand dan Groot-Brittannië eind jaren zeventig. Duitsers beseffen dat ze moeten veranderen. En die veranderingen zullen er komen. Zonder geweld, en op z’n Duits.”

Dat betekent?

STEINGART. “Langzaam, grondig en uiteindelijk succesvol. Hoop ik.”

Wolfgang Riepl

“De Oost-Duitse mark zag een revaluatie van 400 %. Zoiets zou ook de Amerikaanse, Belgische of Zwitserse economie kapotmaken.”

“Stel je voor dat het financiële beleid van Mercedes door de CFO van BMW zou worden uitgestippeld. Daar komt dus niets van. Maar dat is onze politieke realiteit.”

“Voor elke ondernemer in het oosten staan twee ambtenaren. Dat impliceert een hele bureaucratie.”