Ewald Engelen: ‘We leven in een neoliberale nachtmerrie’

De Nederlandse hoogleraar financiële geografie Ewald Engelen schreef een vlammend pamflet over de nefaste gevolgen van de neoliberalisering van de samenleving. “De economische professie is in grote mate schuldig aan de debacles van de afgelopen decennia, maar legt een chronisch, bijna moedwillig gebrek aan zelfreflectie aan de dag.”

Een klimaatcrisis van formaat, nooit geziene milieuschade, stijgende ongelijkheid en een afkalvende democratie door de lobby van het grootbedrijf. Dat is in een notendop de erfenis van veertig jaar wereldwijd neoliberaal beleid, schrijft Ewald Engelen, hoogleraar financiële geografie aan de Universiteit van Amsterdam en een van Nederlands scherpste maatschappijcritici, in zijn pamflet Ontwaak! Hij schreef het in aanloop naar de Nederlandse parlementsverkiezingen van 17 maart. Die doen de spanning bij onze noorderburen hoog oplopen. Daarbovenop nam het kabinet van premier Mark Rutte onverwachts ontslag door de toeslagenaffaire. Gezinnen bleken jarenlang ten onrechte door Nederlandse ambtenaren beticht van sociale fraude en uitgekeerde toeslagen voor kinderopvang werden onrechtmatig teruggevorderd. Ewald Engelen keek daar niet van op. “We hebben tien jaar regeringen onder leiding van Mark Rutte achter de rug”, zegt hij. “Die zijn verantwoordelijk voor een hele reeks integriteitsschandalen en economische debacles. De toeslagenaffaire is er één van.”

Toch winnen de middenpartijen, met de liberale partij VVD van Rutte op kop, verkiezing na verkiezing. Daar verbaast Engelen zich wel over. De drijfveer voor zijn boek is wat hij “een opeenvolging van crises van de gemiste kansen” noemt. “Covid past daar perfect in, naast de klimaatcrisis en de grote financiële crisis van 2008. Toen claimde de politiek buitenproportionele bevoegdheden om in te grijpen in de economie en de samenleving, zoals het nationaliseren van banken. Maar ze gebruikte die bevoegdheden niet voor een ingrijpende systemische verandering, maar om het bestaande systeem in stand te houden.”

De ondertitel van uw boek luidt: ‘Kom uit uw neoliberale sluimer’. Die sluimer noemt u deels de verklaring waarom mensen de oorzaken van de crises niet zien. Maar wat verstaat u precies onder neoliberalisme?

EWALD ENGELEN. “De term heeft een lange geschiedenis, maar verwijst in se naar een reeks overheidsmaatregelen die twee doelen dienen. Het eerste doel is schaarse goederen zo efficiënt mogelijk te verdelen via de markten. Het tweede is de beslissingsbevoegdheid over de regels op die markten zo ver mogelijk buiten het bereik van de democratie te houden. De manier waarop dat mondiaal is uitgerold, heeft het grootkapitaal oneindig veel mogelijkheden gegeven om belastingsystemen, milieuwetgevingen, arbeidskosten en regelgeving tegen elkaar uit te spelen. Het gevolg is een oplopende inkomens- en vermogensongelijkheid, gigantische milieuschade en de erosie van de democratie via de lobby van het grootbedrijf, die een geprivilegieerde toegang heeft tot de politieke elite. Dat alles ligt ten grondslag aan veel van de huidige crises.”

Hoe houdt dat de mensen in een sluimer?

ENGELEN. “Neoliberale ideologen geloofden sterk in de kracht van ideeën en verspreidden hun ideologie heel efficiënt via populaire kanalen zoals Readers Digest of tv-documentaires. Ze wilden mensen duidelijk maken dat er geen alternatief was. Ze wezen daarbij altijd op de superioriteit van de markt tegenover de overheid. Ook de redenering dat al wat goed is voor de factor kapitaal ook goed is voor de factor arbeid, het zogenoemde doordruppeldenken, was heel effectief. Daardoor hebben de sociaaldemocratische partijen, die oorspronkelijk voor iedereen gelijke maatschappelijke uitkomsten wilden, een bocht gemaakt en kansengelijkheid vooropgesteld.”

Naast die sluimer zit de Nederlandse kiezer ook vast in een vals bewustzijn. U wilt hen daaruit bevrijden met feiten. Hebben ze dan de verkeerde feiten voor ogen?

ENGELEN. “Hun feiten zijn niet fout, maar wel eenzijdig. Er leeft een beeld van Nederland als een ‘ontzettend gaaf land’, zoals premier Rutte het zegt. Het prijkt bovenaan internationale ranglijsten als het meest innovatieve, meest ondernemingsvriendelijke en gelukkigste land, met weinig inkomensongelijkheid en sterke staatsfinanciën. Volgens sommige indicatoren klopt dat, maar dat heeft ook een keerzijde, die ik de neoliberale nachtmerrie noem.”

Hoe ziet die eruit?

ENGELEN. “Het is een gaaf land voor hoogopgeleide kosmopolieten en brievenbusmaatschappijen, niet voor laaggeschoolden – praktisch geschoolden is een correctere term. De verzorgingsstaat is duurder en slechter. De gezondheidszorg draagt de littekens van vijftien jaar bezuinigen en marktwerking. We hadden een prachtige huurwoningsector met goede woningen die beschikbaar waren voor iedereen, maar die is uitgekleed en verkocht aan investeerders. De Nederlandse woonlasten behoren tot de hoogste van de wereld, net als de huishoudschulden. De politiek schurkt tegen de corruptie aan door de niet-aflatende lobby. Er is belastingontwijking op industriële schaal. En dan zwijg ik nog van de Nederlandse score op ecologische indicatoren.”

Wat vertellen die ons?

ENGELEN. “We zijn de hekkensluiter in hernieuwbare energie. Vrije natuur is vrijwel onbestaande. We torsen een gigantische berg aan mest, stikstof en nitraten. Na de Verenigde Staten zijn we de grootste voedselexporteur van de wereld. En we zijn het grootste slachthuis van Noord-Europa, met jaarlijks 650 miljoen geslachte dieren, waardoor zoönosen zoals covid ons niet vreemd zijn. Ook dat is Nederland. We proberen met buitensporige maatregelen de verspreiding van het coronavirus tegen te houden, maar we kijken nauwelijks naar de onderliggende oorzaken. Zoals hoe ons kapitalistische voedingssysteem omgaat met de natuur, waardoor virussen sneller overspringen van dier op mens, en hoe dat via de kanalen van de globalisering is uitgegroeid tot een wereldwijde pandemie.”

Hoe komt het dan dat de slachtoffers van dat systeem, vooral die praktisch geschoolde mensen, niet voor een systeemverandering kiezen?

ENGELEN. “Ze hebben daar alle redenen voor, maar toch blijven ze kiezen voor de middenpartijen die verantwoordelijk zijn voor de verslechtering van hun levenssituatie. Ik zie twee verklaringen. Eén: we hebben het in het politieke en publieke debat over de verkeerde dingen. Het gaat vooral over identiteitsvraagstukken. Twee: de depolitisering of technocratisering van het politiek-economische debat. Dat is uit de talkshows verdwenen.”

In het rijtje van zaken die niet besproken worden, wijst u op de arbeids-inkomensquote. Wat toont die aan?

ENGELEN. “Die laat zien hoe de toegevoegde waarde van de privésector, na aftrek van arbeids- en kapitaalkosten, verdeeld wordt. Eind jaren zeventig werd 90 procent van die toegevoegde waarde uitgekeerd in loon. Nu is dat nog maar 72 procent. De factor kapitaal heeft dus een winstsprong gemaakt en de factor arbeid heeft verloren. Dat heeft vooral te maken met de erosie van de onderhandelingsmacht van de vakbonden. Als we die arbeids-inkomensquote in Nederland weer naar 80 procent zouden brengen, betekent dat jaarlijks 6000 euro erbij voor elke werknemer. De afgelopen veertig jaar is het gemiddelde besteedbare gezinsinkomen in Nederland niet gestegen. Maar die debatten worden niet gevoerd.”

Hoe komt dat?

ENGELEN. “Omdat de populistisch-rechtse partijen de migrant afschilderen als de grote bedreiging voor de levensomstandigheden en de toekomstverwachtingen van de praktisch geschoolde witte Nederlander. Maar die migrant doet hier vooral werk dat Nederlanders zelf niet meer willen doen, zoals in de tuinbouw, de horeca of de bouw. Dat is voornamelijk overgenomen door Oost-Europese migranten. De migratie uit islamitische landen is beperkt. Dat migratiediscours is een afleidingsmanoeuvre. De praktisch geschoolde witte Nederlander heeft niet echt last van de bewegingsvrijheid van migranten, van de factor arbeid, maar wel van de bewegingsvrijheid van kapitaal.”

Wat bedoelt u daarmee?

ENGELEN. “Het is een politieke beslissing geweest om kapitaal vrij over de grenzen te laten bewegen en het toe te laten belastingregimes, milieuregels en arbeidsmarkten tegen elkaar uit te spelen. Dat heeft hier het standaardarbeidscontract en de bijbehorende zekerheden onderuitgehaald, met alle stress en gevoelens van onzekerheid en precariteit tot gevolg. De populisten spitsen dat toe op migratie, maar dat zou politiek-economisch vertaald moeten worden. Het gaat niet om de vervreemding van je buurt, het gaat om uitbuiting door de factor kapitaal.”

Is een oplossing niet om werknemers toegang te bieden tot het kapitaal, om ze aandeelhouder te laten worden?

ENGELEN. “Daar sta ik wat huiverig tegenover. Dan gaan werknemers denken als beleggers. Dat kortetermijndenken moeten we er net uit krijgen. We moeten opnieuw nadenken over hoe we een democratisch ondernemingsmodel vormgeven in de traditie van het Rijnlandse kapitalisme. De onderneming moet opnieuw een politieke entiteit worden die we beoordelen op meer dan alleen financiële indicatoren, maar ook op de duurzaamheid van de toeleveringsketen of de kwaliteit van de producten, bijvoorbeeld dat er niet te veel vet, zout en suiker in voedingsproducten zitten. Het stakeholderskapitalisme en de zingevingseconomie winnen aan populariteit. Het is goed dat steeds meer mensen, ook de elite, inzien dat het de andere kant op moet. Maar wees je ervan bewust dat het ook als greenwashing gebruikt kan worden.”

U staat kritisch tegenover de Europese Unie, maar kunnen het integratieproces en de Europese instellingen nog in een andere richting worden geduwd?

ENGELEN. “Heel de Europese infrastructuur bestaat uit neoliberale verdragen. Dat is de kern van het probleem. Alles aan de Europese Unie – van het Europees Parlement, de Europese Commissie en de Europese Centrale Bank tot het Europees Hof van Justitie, de interne markt en de vrijhandelsverdragen – het is allemaal bedoeld om de politiek te onttronen en de marktregels buiten het bereik van burgers te houden. Als je de burgers zeggenschap wilt geven, kan dat niet met deze instellingen, niet met deze Europese Unie.”

Uw boek is een aanklacht tegen de neoliberale ideologie, maar is uw eigen redenering vrij van ideologie? U bent lid van de Partij van de Dieren, waarvoor u op de lijst hebt gestaan.

ENGELEN. “Naast academicus ben ik ook burger. Veel van mijn collega’s zijn lid van andere partijen, dus dat is geen punt. En inderdaad, aan mijn boek ligt ook een ideologie ten grondslag die een beweging wil maken naar een sociale en duurzame samenleving waarin macht, zeggenschap, inkomen en vermogen gelijker verdeeld zijn. Die verduurzaming betekent ook dat we anders in onze levensbehoeftes moeten voorzien, onder meer door drastisch onze luxeconsumptie te verminderen. Een andere aanklacht, die ik persoonlijk lastiger vind, is die tegen ons collectieve kennissysteem.”

Hoezo?

ENGELEN. “Dan heb ik het over de denktanks, de media, de universiteiten. Die hebben allemaal te veel waardering voor experts en specialisten, voor theoretisch en academisch geschoolden. Het toppunt daarvan is de economische professie, die in grote mate schuldig is aan de debacles van de afgelopen decennia, maar desondanks een chronisch, bijna moedwillig gebrek aan zelfreflectie aan de dag legt. Daartegenover wil ik eerherstel voor de scherpzinnigheid, sluwheid en schranderheid van praktisch geschoolden, die niet uit de academische rangen komen, maar wel beschikken over een goed stel hersenen en een goede bullshitdetector. We spreken almaar over het nepnieuws dat de populisten verspreiden, maar daartegenover heb je de bullshit die in grote mate geproduceerd wordt door academici, denktanks en de middenpartijen met hun lofzang op innovatie, de kennissamenleving, creativiteit en alles wat smart is.”

De onlangs overleden antropoloog David Graeber muntte de term ‘bullshitbanen’, waarmee hij doelde op banen die niets bijdragen aan de samenleving. U bent die term genegen?

ENGELEN. “Ja. Elke academicus zou bij zijn afstuderen dat essay van Graeber vanbuiten moeten leren. Dat roept voor mezelf als academicus ook veel vragen op over mijn functie en mijn kennis. Na mijn doctoraatstitel beloofde ik in mijn eed dat ik me bewust zou zijn van mijn maatschappelijke verantwoordelijkheid. Daar mocht gerust de belofte bij dat ik me niet zou laten verleiden tot het ernstig nemen van mijn eigen bullshit.”