Wanbeheer bij de NMBS

Wordt de NMBS naar behoren bestuurd of niet? KPMG kreeg van het bestuur de opdracht de zaak te onderzoeken. Het rapport wordt morgen, 26 januari, besproken. Trends wierp al een kritische blik op de studie.

Er bestaan sterkere analyses dan het 42 bladzijden dikke werkstuk van KPMG. Maar de studie moest dan ook vooral de positie van de bestuurders versterken in de politieke loopgravenoorlog. Het rapport rept met geen woord over de aanwezigheid van de vakbonden in de raad van bestuur. Ook het beperkt comité, dat de beslissingen van de raad van bestuur voorbereidt, wordt doodgezwegen. Daarentegen worden de inspanningen van de NMBS-top inzake corporate governance geprezen, omdat een remuneratiecomité werd opgericht en het auditcomité nieuw leven werd ingeblazen. Dat dat gebeurde op dezelfde raad van bestuur als die waarop tot de studie werd besloten, een kniesoor die erop let. De kribbige reactie van voorzitter Damar op het uitlekken van het rapport in de Franstalige krant Le Matin getuigde evenmin van veel zin voor openheid en transparantie.

Hilarisch is de opmerking dat de bestaande strategie voor de commerciële activiteiten een succes schijnt te zijn. Waarop die mening gebaseerd is, komt de aandachtige lezer niet te weten. De studie merkt allicht terecht op dat bij iedereen – de aandeelhouder (de staat), de raad van bestuur, de directie – de wil bestaat om de principes van corporate governance te optimaliseren. Jammer dat ze eraan voorbijgaat dat alle partijen de term anders interpreteren.

En toch. KPMG heeft er zich niet op een drafje vanaf gemaakt. De bestuurders krijgen regelmatig een forse veeg uit de pan. Er is geen vertrouwen meer tussen de bestuurders onderling, laat staan tussen de bestuurders en de aandeelhouder. De politisering van de raad van bestuur wordt aangeklaagd, het gebrek aan aandacht voor risicobeheer en interne controle, het ontbreken van een duidelijke strategie over de mandaten van administrateurs in de NMBS-filialen.

Het zijn niet de alleen de analisten die steken laten vallen. Ook de remedie van de regering faalt. De basisvraag die de regering zich volgens professor Lutgart Van den Berghe van het Instituut voor Bestuurders moet stellen, is: hoe autonoom moet de NMBS zijn? “Wil je een autonoom bedrijf of is deze taak zo belangrijk dat je er een intern verzelfstandigd bedrijf van wil maken? Je kan binnen de raad van bestuur van een autonoom bedrijf wel een comité oprichten dat moet waken over de specifieke opdracht die de overheid heeft toegewezen, maar de strategie voor 90% laten afhangen van de minister, is fout.”

Die opwerping gaat buiten het bereik van de studie. Ze spitst zich toe op de samenstelling en het functioneren van de raad van bestuur, de interne controle en de transparantie.

Agalev-kamerlid Lode Vanoost wil dat de politiek meer vat op het NMBS-beleid krijgt: “Autonoom wil niet zeggen: onafhankelijk. Sinds 1991 is alle expertise van de staat naar de NMBS gevloeid.” Er is nood aan een waakhond voor de spoorsector, klinkt het. Volgens de groenen moet de beheerraad een weerspiegeling zijn van het regeringsbeleid. “Voor ons is dit een breekpunt. Worden we hier niet gevolgd, dan moeten we het voor bekeken houden met paars-groen,” zegt Vanoost.

De op tafel liggende voorstellen hollen de autonomie van de huidige beheerraad – waarvan het mandaat pas afloopt in 2004 – grotendeels uit. Vooral het idee dat Ecolo-senator Jacky Morael mogelijk de nieuwe voorzitter van de raad van bestuur zou worden, doet vragen rijzen. Het ontlokt sommige bestuurders de oprisping dat je aan de ouderdom van de rijtuigen kan aflezen wanneer er economische crisissen waren, en de NMBS op regeringsbevel voor bestellingen moest zorgen. “Als Transportminister Isabelle Durant 50% meer reizigers wil zonder extra budget, zijn de bestuurders en de directie dan verantwoordelijk wanneer het niet wordt gehaald?” zegt een bestuurder.

Dit postje gaat naar…

Maar de KPMG-studie merkt beleefd op dat nu ook niet gewaarborgd is dat bestuurders uitsluitend het belang van de spooronderneming verdedigen. Niet verwonderlijk, want elke bestuurder is opgezadeld met een politiek etiket (zie grafiek). Sommigen volgen slaafs de partijlijn, anderen kunnen zich een meer onafhankelijke positie permitteren.

Bovendien domineert de directie de raad, ten dele door de zwakte van een aantal bestuurders. De interne controle van de raad laat te wensen over. Zo zetelen er directieleden in het auditcomité: een kafkaiaans scenario waarbij de stroper de boswachter controleert.

Kan de onafhankelijkheid worden verhoogd door externe bestuurders aan te trekken? In de nota van permier Guy Verhofstadt ( VLD) is sprake van minstens twee, maar het document merkt tegelijk op dat de ministerraad alle achttien raadsleden aanduidt. Bovendien moet er nog eens plaats zijn voor twee vertegenwoordigers van het gewest. De groenen willen er ook vertegenwoordigers van de klanten bij, zeg maar de Bond van Tram- en Busgebruikers.

De vakbonden worden in de nota van Verhofstadt dan weer verwezen naar een strategisch comité, dat het beperkt comité moet vervangen en de beslissingen van de raad van bestuur moet voorbereiden. Frank Schelstraete van het wervings- en selectiebureau Schelstraete & Desmedt merkt op dat dat in Duitsland eveneens het geval is, maar dat deze constructie in de praktijk moeilijk werkbaar blijkt. “Andere doelen dan het belang en de rentabiliteit van de onderneming worden naar voor geschoven, en dat ondermijnt een krachtige werking van de raad van bestuur.”

Rendabel hoeft niet

Dat is te merken aan de huidige gang van zaken. De NMBS-bestuurders houden zich volgens de onderzoekers van KPMG meer bezig met operationele dossiers dan met het uitstippelen van de algemene strategie. De raadsleden geven in het rapport zelf toe dat ze zich niet altijd door rentabiliteitscriteria laten leiden, maar weiden niet uit over andere factoren.

Dat voedt de politieke onvrede, niet in het minst omdat ondanks een recordaantal audits, studies en doorlichtingen, weinigen hun weg vinden in de de NMBS-structuren. Transparantie is zo niet een lelijk, dan toch een moeilijk woord.

Ook de onderzoekers van KPMG kregen daarvan hun deel. Over de verloning van de bestuurders heeft het adviesbureau te weinig informatie gekregen. Het weet niet of en voor welk bedrag bestuursmandaten in de dochterondernemingen worden vergoed. Professor Van den Berghe: “Je kan je sowieso al vragen stellen bij het toezicht dat non-executive bestuurders op zichzelf gaan uitoefenen.”

Of het rapport voldoende zal zijn om de huidige bestuursploeg aan te houden, mag worden betwijfeld. De politieke hang naar vernieuwing is erg groot. Vooral bij VLD en Agalev.

De partijen die het meeste baat bij de status-quo hebben, christen-democraten en socialisten, reageren erg verschillend. CVP-spoorspecialist Jos Ansoms wijst de regering op hét pijnpunt: ze wil te weinig geld voor de NMBS opzijzetten. Relatief bekeken zelfs minder dan de twee vorige regeringen. Je mag structuren hervormen al wat je wil, zolang er geen extra middelen komen – meer dan de habbekrats die minister Durant ( Ecolo) in haar Transportplan voorstelt – heeft het vervangen van de NMBS-top weinig zin. Weinigen zullen geneigd zijn in de stoel van gedelegeerd bestuurder Etienne Schouppe plaats te nemen, alleen om er kritiek te krijgen.

Het compromis dat de werkgroep van premier Verhofstadt in maart wil lanceren, zal goedgekeurd moeten worden door PS en SP. Zij hebben de sleutels in handen. Het groene dreigement van een regeringscrisis is in dat opzicht niet meer dan een schot voor de boeg.

luc huysmans