‘Voor een echte revolutie moet je bereid zijn kogels te pakken’

Rusland is in de steek gelaten door zijn intelligentsia. Keer op keer hebben ze de kans gemist om een einde te maken aan het heersende autoritaire regime, dat van Vladimir Poetin inbegrepen. Dat zegt historicus en Rusland-expert Orlando Figes.

” Die komt er dus niet.” Aan zijn keukentafel in Londen kijkt Orlando Figes naar het kaartje in de krant die ik een half uur eerder heb gekocht. Daarop staat de South Stream, de nieuwe gaspijpleiding die via de Zwarte Zee Russisch gas naar Zuid-Oost-Europa moest brengen, met een groot rood kruis erdoor.

Het project met een geschatte kostprijs van meer dan 15 miljard euro wordt afgeblazen door politieke spanningen tussen Rusland en de Europese Unie. President Vladimir Poetin verkiest nu een gaspijpleiding naar Turkije.

Volgens Figes, een autoriteit in de Russische geschiedenis, mogen we opeenvolgende winters met energiecrisissen in Oost-Europa verwachten. “Er zijn te weinig voorraden opgebouwd, en het ontbreekt ons aan goede alternatieven. Het ziet er onheilspellend uit.”

In uw jongste boek klonk het dat van Rusland niet meer dezelfde dreiging uitgaat als voorheen. ‘Rusland begint geen buitenlandse oorlogen meer.’ En Oekraïne dan?

ORLANDO FIGES. “Give me a break, dat is twee jaar geleden geschreven. (lacht) Niettemin blijf ik bij mijn punt. Er zullen echt geen Russische tanks de Baltische staten binnenrijden. De Russische overheid is agressief defensief.”

Dat verklaart nog altijd Oekraïne niet.

FIGES. “Het geweld daar is een reactie op wat Rusland ziet als dubbele standaarden van het Westen. Als de Amerikanen Irak binnenvallen, is dat in naam van de vrijheid. Als de Russen hetzelfde doen in Oekraïne, begint de Koude Oorlog opnieuw.

“Een andere reden is het neoslavofilisme van het Poetin-regime. Poetin steunt Russen waar ze zich ook in de vroegere Sovjet-Unie bevinden. Dat heeft al tot een reeks van ‘bevroren conflicten’ geleid zoals in Abchazië in Georgië en Transnistrië in Moldavië. ‘

Het is opmerkelijk dat Rusland zijn macht wil tonen, maar tegelijkertijd ontkent dat het troepen heeft in Oekraïne. Is dat geen paradox?

FIGES. “De ramp met vlucht MH17 was het kantelpunt. Poetin had toen gewoon moeten zeggen dat er een verschrikkelijke fout was gemaakt, en dat Rusland er alles aan ging doen om dat recht te zetten. Toen dat niet gebeurde, was er geen weg meer terug en volgde de ene leugen na de andere. Anderzijds is het misschien gewoon een middelvinger. Rusland dat toont dat het zich niet meer aan de internationale spelregels wil houden.”

Wat denkt u van de sancties tegen Rusland voor zijn inmenging in Oekraïne?

FIGES. “De typische Russische oligarch die in Londen woont met 25 miljoen pond op een rekening zal er door de sancties misschien maar 23 miljoen meer hebben. Gaat dat zijn gedrag veranderen? Nee. Het vraagt tijd voor je een Russische oligarch aan het piepen krijgt van ellende. Minstens vijf jaar, en er zijn sancties nodig die volledige sectoren treffen.”

Olie en gas zijn goed voor twee derde van de Russische export. Dat is een logische kandidaat.

FIGES. “Sommige Europese staten hangen voor 70 procent van hun energiebehoefte af van Rusland. Dat zie ik dus niet gebeuren. Het zou ook geen goed idee zijn om het regime zo op de knieën te dwingen. Ik ben geen fan van Poetin, maar de instabiliteit die zou ontstaan en de politieke alternatieven zijn nog slechter.”

Tsaar Alexander III zei ooit ‘Rusland heeft geen vrienden. Iedereen is bang van onze enorme grootte.’ Gaat dat nog altijd op?

FIGES. “Zijn Rusland van eind 19de eeuw was economisch veel machtiger dan nu. Maar ik denk dat de Russen zijn uitspraak nog altijd geloven. De sancties passen in de retoriek ‘De wereld, of toch zeker het Westen, is tegen ons’. Dat wij-tegen-hen is een klassiek instrument van een autoritair regime om mensen bang te maken en zo de macht te verankeren.”

Het is logisch dat de steun van de oligarchen groot is. Maar waarom is het volk zo enthousiast over Poetin?

FIGES. “We hebben lang overschat hoe westers het Russische volk wil zijn, net als de invloed van de intelligentsia daar. Uiteindelijk blijkt dat ze geen enkele invloed hebben, nooit gehad. In de jaren negentig had het misschien gekund, maar die kans hebben ze totaal verpest. Er is ongelofelijk veel ontgoocheling bij de gewone Russen over wat er in dat decennium gebeurd is, en wat kapitalisme en liberalisme betekent.”

Ze hebben er natuurlijk niet het beste van gezien.

FIGES. “Ze hebben het helemaal níet gezien. Wij, westerlingen, hebben het in de jaren negentig collectief verknoeid. We hebben na de val van het communisme de situatie slecht ingeschat, de verkeerde adviseurs gestuurd en beleid opgedrongen dat niet gepast was. Denk bijvoorbeeld aan massale privatiseringen op een moment van hyperinflatie. Daardoor implodeerde het systeem en kwamen er kleptocraten aan de macht.”

Volgens u was het beter geweest als niet Boris Jeltsin de presidentsverkiezingen van 1996 had gewonnen, maar wel de communisten.

FIGES. “De regering van Jeltsin kon de ambtenaren, leerkrachten, verplegers,… niet betalen. Zijn oplossing was aandelen te geven in ruil voor leningen. Dat heeft de oligarchen in het zadel geholpen. Het aantal mensen dat Rusland bezit, past waarschijnlijk in mijn woonkamer.

“Ik heb geen sympathie voor het communisme, maar de communistische partij had misschien wel enkele industrieën opnieuw genationaliseerd.”

Volgens de 18de-eeuwse filosoof Alexis de Tocqueville breekt het gevaarlijkste moment voor een slechte regering aan wanneer ze zich begint te hervormen. Hoe zit dat met Rusland?

FIGES. “Poetin wil met alle macht het huidige systeem behouden. Dat is stabiel, maar fragiel. Het ziet een revolutie in Kiev, en wordt hypernerveus dat ze kan overslaan naar Moskou. De enige langetermijnoplossing zijn verregaande hervormingen, maar die kunnen nog lang op zich laten wachten.”

De Russische schrijver-dissident Andrej Amalrik zei eind jaren zestig: ‘Wij houden niet vast aan onze regering omdat die zo goed is, maar omdat wijzelf zo slecht zijn. We zijn passief, onwetend en bang. Maar we beginnen onze kracht te vinden, en dan is vroeg of laat veel mogelijk.’ Was zijn hoop terecht?

FIGES. “Nee. Kijk naar de manifestaties in 2011 als reactie op de frauduleuze parlementsverkiezingen. Die hebben tot niets geleid. De hoop was nochtans dat er een democratische revolutie zou komen, geleid door de intelligentsia.

“Het probleem is dat die niet wisten hoe dat te organiseren. Om een vuist te maken tegen een autoritair regime volstaat het niet een keer per week de straat op te trekken en dan thuis koffie te drinken. Je moet het Rode Plein bezetten en tonen dat het regime je daar niet weg krijgt. Ik wil niet hardvochtig klinken, maar je moet een paar kogels pakken. Dan pas is er kans op echte revolutie. Maar daar hebben de Russische intelligentsia de maag niet voor. Ondertussen hebben de meesten het land verlaten. Zoals Stalin zei: geen mensen, geen probleem.”

Bij de Arabische Lente gooide berichtgeving vanuit het buitenland olie op het revolutionaire vuur. Waarom lukt dat in Rusland niet?

FIGES. “Uit onderzoek blijkt dat Russen geloven wat de staatstelevisie hen vertelt, en dat is antiwesterse propaganda. Ze hebben nochtans toegang tot westerse ideeën. Zeker in de steden is er internet waarmee ze alternatieve bronnen van informatie kunnen vinden.”

Tot zover het idee dat het internet propaganda onmogelijk zou maken.

FIGES. “Er zijn nog amper poortwachters. Dat maakt het gemakkelijk om westerse waarden te ondermijnen door samenzweringsverhalen te lanceren. Het Kremlin is daar heel goed in.

“Rusland is een fascinerend land, maar een deprimerende plaats om nu te zijn. Het is de grootste ontgoocheling van mijn generatie.”

Na Poetin zal er iemand anders komen.

FIGES. “Ja, en de kans bestaat dat die hem in de gevangenis gooit. (lacht) Op dit ogenblik zie ik echter amper een oppositie en wat er is, lijkt hopeloos. Maar als de geschiedenis van revoluties ons iets leert, dan is het wel dat alles razendsnel kan veranderen.”

DAAN BALLEGEER IN LONDEN

“Het vraagt tijd voor je een Russische oligarch aan het piepen krijgt van ellende”

“Ik ben geen fan van Poetin, maar de instabiliteit die zou ontstaan en de politieke alterna-tieven zijn nog slechter”