Tussen hamer en aambeeld

De afzetting van het pro-Russische bewind in Oekraïne is een klap voor Vladimir Poetin. Een democratisch, Europees Oekraïne dat uit de invloedssfeer van Rusland treedt, is een bedreiging voor de Russische president.

De instorting van het pro-Russische regime van president Viktor Janoekovitsj in Oekraïne voltrok zich in heel korte tijd. Uniek is dat niet. In 1917 ging tsaristisch Rusland in amper drie dagen ten onder, en de ophef die in augustus 1991 een einde maakte aan de Sovjet-Unie, duurde nauwelijks langer. Maar Rusland laat de afzetting van Janoekovitsj niet over zijn kant gaan. Door de Russische militaire operaties in de Krim is de crisis in Oekraïne uitgegroeid tot een geopolitieke crisis.

De plunderjaren

Oekraïne staat ook aan de rand van de economische afgrond. De regering van Janoekovitsj verlengde niet alleen de povere economische prestaties (zie grafiek), ze was ook een aderlating voor de rijkdommen van het land. Anders Aslund, een Oekraïne-expert van het Peterson Institute in Washington, schat dat de president en zijn ruim opgevatte familie elk jaar tussen 8 en 10 miljard dollar verduisterden, sinds hij in 2010 aan de macht is gekomen. Het domein van Janoekovitsj in Mezjihirja, net buiten Kiev, is 130 hectare groot en omvat meren en golfbanen, marmeren landhuizen, een menagerie met struisvogels en nog veel meer.

Een groot deel van het geld dat ze niet stal, heeft de regering verspild aan de ondersteuning van de nationale munt. Die is nu snel aan het ontwaarden — een onvermijdelijke evolutie. Dat zal de inflatie opvoeren en iedereen die zijn geld van de lokale banken kan afhalen, ertoe aanzetten dat ook te doen. De nieuwe regering maakt geen schijn van kans om te lenen op de internationale kapitaalmarkten, en de deviezenreserves van het land zijn gezakt tot 12 miljard dollar. Het tekort op de lopende rekening bedraagt 9 procent van het bruto binnelands product. Een Russische kredietlijn van 15 miljard dollar werd opgeschort.

Oekraïne heeft dringend behoefte aan een reddingsplan van het Internationaal Monetair Fonds of de Europese Unie, anders zit het spoedig zonder contanten. Maar het land mag alleen hopen op steun als het bereid is eindelijk structurele hervormingen door te voeren — de afbouw van de enorme energiesubsidies inbegrepen — en de corruptie aan te pakken. Het eerste zal bijna alle burgers onmiddellijk pijn doen, het tweede zal op weerstand van menig ambtenaar stoten.

Sjacheren met postjes

Om die bereidheid geloofwaardig te maken, heeft Oekraïne een legitieme regering nodig die een eind maakt aan de oude politieke structuren. Ook Maidan, de politieke protestbeweging die Janoekovitsj van de troon stootte, eist dat. Maar Maidan is niet de enige speler in de revolutie. Een veel minder zichtbare strijd vond plaats tussen de Oekraïense oligarchen en de leden van Janoekovitsj’ uitgebreide familie, die hun plaats aan de vleespotten hadden ingenomen. Die oligarchen gebruikten hun geld, invloed en politieke stromannen om de druk op te voeren.

Hoewel de oligarchen en Maidan in de aanloop naar de volksopstand een gemeenschappelijke vijand vonden in Janoekovitsj, kunnen die bondgenoten weleens tegenstrevers worden in de nasleep van de revolutie. De oligarchen en de verpolitiekte ambtenaren zijn creaturen van de slecht functionerende overheid waar Maidan zich tegen kant. Sommigen zullen beslist proberen de revolutie te gebruiken om hun verloren belangen terug te winnen en de toestand van voor Janoekovitsj te herstellen.

De Rada, het Oekraïense parlement, is zelf een voortbrengsel van dat corrupte systeem. Jarenlang kochten en verkochten de oligarchische facties er zetels. In de postrevolutionaire Rada was de eerste dagen weinig verandering merkbaar. Er werd gesjacherd met postjes en er werden duistere zaakjes beklonken. Vladimir Parasjoek, een van de Maidan-leiders, was razend: “Wat zich vandaag in de Rada afspeelt, is een herhaling van 2004. Wij zullen dat niet laten gebeuren. Dit is een duidelijke boodschap voor alle politici: vergeet het maar!”

Maidan vertrouwt geen enkele politicus — de drie oppositieleiders Arseni Jatsenjoek, de ex-bokser Vitali Klitsjko en Oleg Tjagnibok incluis. Dat bleek ook uit de reactie op de verschijning van ex-premier Joelia Timosjenko op Maidan na haar vrijlating uit de gevangenis. Tijdens de Oranjerevolutie in 2004 werd ze behandeld als een Messias. Nu zijn de mensen weliswaar blij dat ze weer vrij is, maar ze weten wel beter dan hun lot in haar handen — of die van om het even welke politicus — te leggen.

“Fascistische collaborateurs”

Om het land samen te houden, is de medewerking vereist van zowel de oligarchen, die industriële activa controleren in het oosten van het land, als van de plaatselijke elites. Sinds de onafhankelijkheid is Oekraïne verdeeld tussen het nationalistische, pro-Europese westen en het oosten en het zuiden, waar een grote etnisch-Russische bevolking woont. Beide delen hebben verschillende nationale helden, een verschillende taal, verschillende kerken en levensgewoonten. West-Oekraïne werd pas in 1939 door de Sovjet-Unie bezet. Het stemde nooit voor de Partij van de Regio’s van Janoekovitsj en legde zich nooit neer bij zijn bewind. Maidan werd vooral gedragen door het westen.Wat beide delen van het land wel gemeen hebben, is Kiev, dat beide zijden beschouwen als hun hoofdstad. Nu voelen velen in Oost-Oekraïne aan dat de West-Oekraïeners beslag hebben gelegd op Kiev. Op 23 februari demonstreerde de Russisch sprekende bevolking van Charkiv, de eerste hoofdstad van Sovjet-Oekraïne, voor het reusachtige standbeeld van Lenin. Ze riep op tot een confrontatie met de door de NAVO gesponsorde “fascistische collaborateurs” in het westen van het land.

Dat was deels het gevolg van de hysterische propaganda op de Russische tv-kanalen die aan die kant van het land worden bekeken. Maar ook het besluit dat de Rada in de eerste dagen trof om het Russisch uit de lijst van officiële talen te schappen, speelde provocerend en onverantwoord in de kaart van al wie zulke gevoelens wil aanwakkeren. De opeenvolgende Oekraïense regeringen zijn er nooit in geslaagd een visie of een verhaal te ontwikkelen om het land tot een geheel te maken. Het is bemoedigend dat de elites in het westen en het oosten van het land dat probleem lijken te onderkennen. Andrei Sadovji, de populaire burgemeester van Lviv, zegt dat op Maidan mensen gestorven zijn om het land bij elkaar te houden.

De West-Oekraïense ultranationalistische Vrijheidspartij — die ervoor zorgde dat Russisch als officiële taal werd geschrapt — haalt slechts 20 procent in de peilingen en de intelligentsia in Lviv heeft aangekondigd dat ze een dag Russisch gaat spreken, uit solidariteit met de Russisch sprekende bevolking in het oosten. In Donetsk, de thuisstad van Janoekovitsj, hebben sommigen zich dan weer voorgenomen om als reactie Oekraïens te spreken. De oligarchen, noch de politici in het oosten willen aansluiten bij Rusland. Hennadiy Kernes, de burgemeester van Charkiv en een van Janoekovitsj’ bondgenoten, heeft gezegd dat hij de legitimiteit van de nieuwe regering erkent. Het belangrijkst is dat Rinat Achmetov — de rijkste man van Oekraïne, een langdurige politieke partner van Janoekovitsj en in feite de baas in Donetsk — eveneens de zijde van Maidan heeft gekozen en economische hervormingen en moderniseringen voorstaat.

Belangen op de Krim

En dan is er het probleem van de Krim, een probleem dat Poetin irriteert. De Krim was een deel van Rusland tot 1954. Toen Nikita Chroesjtsjov het gebied dat jaar overdroeg aan de sovjetrepubliek Oekraïne, dacht hij niet dat het veel verschil zou uitmaken. Sebastopol, de grootste stad op de Krim, wordt grotendeels bevolkt door Russen, niet het minst omdat ze ook de thuisbasis is voor de Russische Zwarte Zeevloot. Op 23 februari zette een menigte van 20.000 mensen in Sebas-topol de burgemeester af die de centrale regering in Kiev had benoemd. Hij werd vervangen door een Russische burger.

Poetin kan nu de kans grijpen om de Krim in te palmen door gebruik te maken van gecoördineerde propaganda, agenten op het terrein en het Russische leger. Politici in Rusland denken eraan paspoorten te distribueren in de Krim — een list die in 2008 het voorwendsel van Rusland kracht bijzette om de Georgische regio’s Zuid-Ossetië en Abchazië te annexeren. Gewapende mannen hebben de Russische vlag gehesen op het parlement van de Krim en op 26 februari raakten pro-Russische betogers slaags met Krimtataren, die ongeveer 13 procent van de bevolking op het schiereiland uitmaken en nadrukkelijk tot Oekraïne willen blijven behoren. Zonder openlijk commentaar te leveren op de nederlaag van Janoekovitsj, beval Poetin een verrassingsoefening om de strijdvaardigheid van de 150.000 soldaten in de regio te testen. Het voorbije weekend namen Russische troepen strategische posities in op het schiereiland, officieel om de Russische belangen op de Krim te beschermen. Daarmee stond die regio bijna volledig onder de controle van het Russische leger.

Democratisch, Europees Oekraïne

Poetin leed aanzienlijk gezichtsverlies door de omverwerping van Janoekovitsj. Hij veracht de man weliswaar, maar hij hecht tegelijk ook groot belang aan een meegaand Oekraïne. De terugname van de Krim zou het nieuwe regime in Kiev een zware slag toebrengen, hemzelf de schijn van macht bezorgen en Rusland verzekeren van een lange kustlijn aan de Zwarte Zee.

De herinvoering van het Russische bewind over het schiereiland dreigt een kostelijke zaak te worden, vooral als het gepaard zou gaan met conflicten waarbij Tataren of anderen die zich tegen die ingreep verzetten, zouden omkomen. Rusland zal dan waarschijnlijk geïsoleerd raken, wat de economie zou schaden en de elites waarvan Poetin afhankelijk is, zou irriteren. Een democratisch, Europees Oekraïne dat uit Poetins invloedssfeer treedt, is een fundamentele dreiging voor de president. Hij laat dat beslist niet over zijn kant gaan.

THE ECONOMIST

Een democratisch, Europees Oekraïne dat uit Poetins invloedssfeer treedt, is een fundamentele dreiging voor de Russische president.

De opeenvolgende Oekraïense regeringen zijn er nooit in geslaagd het land tot een geheel te maken.