France 2 heeft de beroemde gehoorzaamheidsexperimenten van Milgram uitvergroot tot een blitse televisieshow: 80 procent van de kandidaten gaf een potentieel dodelijke shock. De originele experimenten van Milgram bereikten ‘slechts’ 65 procent beulen die instructies van hogerhand opvolgden. 80 procent bereiken voor de televisiecamera’s is bijzonder hoog. Want zoals collega Eddy Van Avermaet terecht opmerkte in een interview: je zou verwachten dat mensen die met hun gezicht, en dus met naam en toenaam, op televisie verschijnen, toch wat voorzichtiger zijn. Blijkbaar kon France 2 bogen op nog twee andere argumenten en die bleken nog sterker dan de grote zichtbaarheid: groepsdruk en meegesleept worden in een spel met grote beloningen.
Dat leert ons heel veel over bedrijfsethiek. We weten nu onder welke voorwaarden zowat elke bedrijfsleider zal overgaan tot de meest immorele daden. Blijkbaar zijn drie factoren doorslaggevend:
1. Oefen voldoende druk uit. Laat een bedrijfsleider zich in het publiek engageren tot succes. Laat hem zeggen: uiteraard gaan we de volgende jaren voor een groei met dubbele cijfers, uiteraard willen we de eerste in de sector zijn. Maak hem duidelijk dat er opvolgers klaarstaan indien hij de ‘resultaten’ niet haalt. Maak dat zijn ego zal tuimelen als hij faalt.
2. Zorg voor sterke groepsinvloeden. “Iedereen doet het.” Benchmarking is heel nuttig in dit verband. Dan weet u zelfs met objectieve feiten en cijfers in de hand dat u ‘goed’ bezig bent.
3. Zorg voor grote beloningen bij ‘succes’. Geef megabonussen, laat de beloning alleen afhangen van prestaties. Maak van iedereen een makelaar, die enkel op commissie werkt. De ideale omgeving om tot elke prijs ‘resultaten’ te halen.
Deze drie factoren samen zorgen voor een opbodlogica die elk normensysteem kapot krijgt. Zorg ervoor dat je alleen tevreden kan zijn als je ‘meer’ hebt dan de ander, en zorg ervoor dat die ander net hetzelfde ervaart. Op een bepaald moment betaalt dan bijna iedereen de prijs van de immoralieit.
Wat kun je nu doen als je in zo’n immoreel systeem terechtkomt? Helaas vrij weinig. Je zou het systeem best verlaten, maar dan verlaat je nog wel wat andere dingen des levens, zoals inkomen, sociale status of goede contacten met collega’s. Beter is natuurlijk vermijden dat je in zo’n systeem terechtkomt. Je kunt geen omelet bakken zonder eieren te breken. Let dus op voor omgevingen waar men heel veel en heel grote omeletten bakt. Dit uit zich meestal wel in ‘de toon aan de top’. “We leven in staat van wettige zelfverdediging.” ” We zijn toch geen liefdadigheidsinstelling.” “Brave meisjes gaan naar de hemel, maar stoute meisjes komen overal.” Dan weet je genoeg. Als er in jouw buurt gelachen wordt met de braven, als die naïef worden genoemd, weet dan waar je rondloopt. Denk gewoon even aan wat sommige bedrijfsleiders in het publiek durfden te verklaren: dat er ‘petits juges’ aan het werk waren. In zo’n sfeer vergeet een mens dat we nog steeds in een rechtsstaat leven, die geldt voor arbeiders, journalisten, verpleegkundigen maar ook voor topmanagers. En als de meest gehaaide experts geprobeerd hebben gedurende jaren een mistgordijn op te hangen, hoe kun je dan van een onderzoeksrechter verwachten dat hij in enkele weken tijd klaarheid brengt?
Verzet u alleszins tegen twee ‘fascistische’ principes: ‘alle neuzen altijd in dezelfde richting’ en ‘we zijn geen liefdadigheidsinstelling’. Vind een passend wederwoord, een krachtig beeld. Blijf herhalen dat als alle neuzen van de bodyguards rond de president in de dezelfde richting wijzen, de president snel wordt doodgeschoten. Bedrijven geen liefdadigheidsinstelling? Antwoord dan: “Wat heeft dat er nu mee te maken, wat zijn we dan wel?” En als het over het onmiskenbare nut van superbonussen gaat, vraag dan of een kerncentrale echt veiliger zal worden als de directeur een supergrote bonus kan verdienen zolang hij ‘geen problemen’ rapporteert?
En vergeet dus niet dat enkel de personen met een zeer sterk waardepatroon weerstand boden, aan de nazi’s, aan de proefleider bij Milgram, aan de immorele bevelen van kerken, bedrijven, of politieke leiders. U bent als individu meestal niet verantwoordelijk voor de ‘gevaarlijke’ principes die uw bedrijf huldigt over vervalsen van boekhouding, lozen van gevaarlijke stoffen of over manipulatieve praatjes tegenover personeel of klanten. Maar u bent wel verantwoordelijk om de grenzen van uw waarden en normen overduidelijk mee te delen. Sommige dingen doet u eenvoudig niet, dat moet iedereen weten. Dan kunnen de ‘anderen’ daar rekening mee houden. Karel de Gucht heeft gelijk ter zake: ‘spreken is zilver, zwijgen is fout’.
DE AUTEUR DOCEERT MANAGEMENT AAN DE VLERICK LEUVEN GENT MANAGEMENT SCHOOL.
Marc Buelens
Als er in jouw buurt gelachen wordt met de braven, als die naïef worden genoemd, weet dan waar je rondloopt.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier