Sigaren en macht

Vroeger zouden we dat de arrogantie van de macht hebben genoemd. …

Vroeger zouden we dat de arrogantie van de macht hebben genoemd. Maar de meest recente studies rond het fenomeen macht werpen een ander licht op dergelijk gedrag. Wat zijn de psychologische gevolgen van het (plots) over macht beschikken? Vrij sadistische studies hadden al lang aangetoond dat macht niet bepaald het meest fraaie in de mens bovenhaalt. Persoonlijke experts zoals de gewezen Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Kissinger hebben daarnaast uitdrukkelijk gesteld dat macht erotiseert, en zo komen we weer bij de sigaren van Clinton. Maar er is duidelijk meer aan de hand. En sociaal psychologen hebben enkele boeiende processen in kaart gebracht.

Macht wordt blijkbaar beheerst door verschillende paradoxen. De meest beangstigende is wel dat de acties van de meer machtigen duidelijk meer sociale gevolgen hebben dan de acties van de minder machtigen, maar dat de meer machtigen tegelijk minder bekommerd zijn om die sociale gevolgen. Het lijkt figuren als Saddam Hoessein, Stalin, Hitler en Mao bitter weinig te kunnen schelen welke doffe ellende ze bij hun volk aanrichten. Machtigen hebben minder aandacht voor anderen.

Hoe zou dit komen? Psychologen denken dat het bezit van macht het effect van controlerende normen (‘wees braaf’; ‘dat doet een mens niet’) afzwakt. Het gevoel van macht stimuleert een soort aanvalsgedrag, terwijl het gevoel van machteloosheid een soort verdeding of onderwerpingsgedrag uitlokt. Mensen met macht zijn erg gevoelig voor beloningen en voor strategieën om ze te verwerven, terwijl de machtelozen veel gevoeliger zijn voor straf en hoe deze te vermijden. Minder machtigen leven in een wereld die geconstrueerd wordt door de meer-machtigen. Ze zijn nauwkeuriger bij het inschatten van de eigenschappen, de positie en de belangen van de meer-machtigen dan omgekeerd. Als mensen zich dominant voelen, rapporteren ze veel meer toenadering, veel meer energieke emoties, zoals verlangen, enthousiasme, en zelfs liefde (ja ja, de geliefde veroveren).

Machtigen uiten bovendien veel sterker hun dieperliggende _ dynamische _ gevoelens en persoonlijkheid. Macht gaat bijvoorbeeld gepaard met uitingen van woede. Machtelozen zwijgen. Denk nu niet dat dit allemaal een kwestie van persoonlijkheid of een aangeboren eigenschap is. Men hoeft in het laboratorium alleen aan de mensen te vragen ‘roep in gedachten een situatie op waar u macht had, controle over de situatie en de anderen’, en de fenomenen beginnen zich te ontrollen voor de ogen van de waakzame observator. Machtigen zijn actiegericht, doelgericht, broeden meer plannen uit. Ze zijn ook veel rechtstreekser in hun communicatie, zijn hierdoor duidelijker en domineren de conversatie. Mensen met macht hebben invloed en houden zich blijkbaar graag bezig met activiteiten die hen nog machtiger zullen maken. Terwijl de minst machtigen klagen en zich voorbereiden op het ergste, zijn de meer machtigen hen al een stapje voor.

Helemaal verontrustend is de tweede paradox. We durven hopen dat onze leiders in staat zijn zeer genuanceerd te denken; de problemen waarmee ze geconfronteerd worden, zijn immers zelden eenvoudig. Waren ze eenvoudig, dan hadden we ze wel zelf opgelost, of was er snel een consensus bereikt. Men heeft echter vastgesteld dat machtigen ‘ singleminded‘ zijn, slechts één doel voor ogen houden, een weinig complexe cognitieve structuur vertonen. Minder machtigen wegen veel meer de pro’s en contra’s af. Macht maakt ons blijkbaar niet alleen wat actiever, maar ook wat eenzijdiger, wat minder genuanceerd. Machtigen nemen minder complexe beslissingen. Veel managers en entrepreneurs zullen dat overigens spontaan vermelden: ze hebben een hekel aan al dat getwijfel, die intellectuele traagheid. Het moet vooruit. Keep it simple! Te lang wikken en wegen hindert de actie.

Dit plaatje rond macht is weinig geruststellend. Op het ogenblik dat we deze lijnen schrijven, is het verre van duidelijk wat het Witte Huis exact van plan is als antwoord op de brutale, mensonterende aanslagen in New York en Washington. De psychologische theorie voorspelt dat we ons niet te veel illusies moeten maken. Veel plaats voor genuanceerd denken zal er niet zijn.

Onze Europese leiders zijn duidelijk minder machtig: hun analyses zijn vrij evenwichtig. Bijna alle commentatoren en experts geven blijk van gebalanceerde standpunten. Maar wat wil je, ze zijn veel en veel minder machtig dan de machtigste man ter wereld, die niet veel verder komt dan wat primitief patriottisme, beloven dat hij de tegenstander zal uitroken en overduidelijk maken dat hij veel macht heeft, en niet zal aarzelen deze macht te gebruiken. Want onrecht moet gewroken worden. Rechtvaardigheid moet geschieden. Dood of levend. Een sterk staaltje cognitieve complexiteit.

Marc Buelens

De auteur is hoofddocent aan de Universiteit Gent en partner van de Vlerick Leuven Gent Management School.

George W. Bush is een machtig man: veel plaats voor genuanceerd denken is er dus niet.