Klimaatwetenschapper Katharine Hayhoe: ‘Praten over de klimaatverandering, dat is de essentie’

De gerenommeerde Canadese klimaatwetenschapper Katharine Hayhoe wil mensen inspireren om op een positieve manier te praten over manieren om de opwarming van de aarde te counteren. Ze haalde er de lijst van de honderd invloedrijkste personen van Time Magazine mee. “Positieve verhalen inspireren mensen. Angst is er ondertussen genoeg.”

Ze heeft ze geturfd: iets meer dan honderd lezingen per jaar geeft Katharine Hayhoe, al ruim tien jaar na elkaar. “Het leeuwendeel doe ik online. Alleen als ik voldoende afspraken kan bundelen, zoals nu, stap ik nog op het vliegtuig”, voegt ze er snel aan toe. We spreken elkaar in Vinkeveen, in de groene zuidelijke rand van Amsterdam. Eerder was ze in Londen, later reist ze door naar Parijs, met een tussenstop in Harelbeke voor een lezing. Een van haar lezingen, een TED Talk over positieve klimaatactie, werd bijna 4 miljoen keer bekeken. Waarom dan nog een boek? “Tijdens de lezingen stel ik altijd vragen aan de mensen. Zo weet ik wat ze willen horen”, zegt ze. “Overal waar ik sprak – aan de universiteit, bij ondernemers, jongeren, ouderen, kerken – kwamen dezelfde twee vragen terug: wat geeft u hoop? En hoe praat ik hierover met anderen? Dat zijn geen makkelijke vragen om te beantwoorden. Daarom had ik er een heel boek voor nodig.”

U begint met de vaststelling dat het debat over het klimaat erg gepolariseerd is, zeker in de Verenigde Staten. Dat was niet altijd zo. De republikeinse president Ronald Reagan vond in de jaren tachtig actie rond het klimaat “gewoon gezond verstand”. Wanneer en hoe is de toon gewijzigd?

KATHARINE HAYHOE. “Die verandering is iets van de voorbije vijfentwintig jaar. Het is het meest extreem in de Verenigde Staten, maar je ziet het overal, ook in Europa. Het interessante is: de klimaatwetenschap is ruim honderd jaar oud, klimaatontkenning is veel jonger. Dat komt doordat de klimaatverandering niet langer iets van de toekomst is. Sinds de jaren negentig zien we de impact ervan: extremere hitte, krachtigere orkanen, fellere bosbranden, meer verwoestende overstromingen. Als je die gevolgen ziet, weet je dat je er iets aan moet doen. Maar dat betekent wel ons hele systeem omgooien, de manier waarop we leven veranderen, hoe we energie opwekken, hoe we eten… Voor veel mensen is dat beangstigend. Verandering is een grotere bedreiging dan het probleem op zich.”

Dat lijkt een vreemde contradictie: we zien en voelen de gevolgen, maar zijn te bang om actie te ondernemen.

HAYHOE. “Angst is heel normaal als je voor het eerst geconfronteerd wordt met een gigantische bedreiging. We zien nu al dat sommige dier- en plantensoorten dit niet zullen overleven. De planeet zelf zal het wel overleven, maar onze manier van leven, onze beschaving misschien niet. Dan is angst een natuurlijke reactie. De vraag is: wat doe je met die angst? Sommigen gaan terug naar bed, trekken de lakens over het hoofd en doen alsof er niets aan de hand is. Anderen ontkennen: ze vinden de scenario’s zo extreem dat ze gewoon niet waar kunnen zijn. Nog anderen panieken en denken dat het te laat is. Al die reacties zijn niet constructief, want ze leiden niet tot actie. Wat ik met dit boek wil aantonen, is dat angst een heel normale, natuurlijke, zelfs logische reactie op de klimaatontwrichting is, maar het is wat je doet met die angst wat telt. We moeten die angst gebruiken om te handelen, te ondernemen. Als we dat doen, krijgen we weer hoop.”

En dat is iets anders dan optimistisch zijn dat het allemaal wel zal meevallen?

HAYHOE. “Voor mij is optimisme: denken hoe de omstandigheden zullen helpen bij het halen van een positief resultaat. Maar hoop begint per definitie bij slechtere omstandigheden. Als alles al goed is, heb je die hoop niet nodig. Je hebt hoop nodig als de zaken er slecht voorstaan, mogelijk nog slechter kunnen worden. Dan betekent hoop: er is geen garantie op een betere toekomst, maar wel een mogelijkheid, en hier is het pad om daar te raken.”

Uw boodschap is dat we naar manieren moeten zoeken om op een positieve manier over het klimaat te spreken. Als u het systeem wilt veranderen, klinkt dat een beetje naïef, toch?

HAYHOE. ( Lacht hartelijk) “Maar hoe slagen mensen erin om samen iets te ondernemen zonder communicatie? Praten is uiteraard niet voldoende, maar wel essentieel. Het is het allereerste dominosteentje dat moet vallen. En ik pleit zeker niet voor nog meer communicatie over de wetenschap, over hoe ijsschotsen en ijsberen verdwijnen. Ik wil de nadruk leggen op wat het belang is voor ons en wat we kunnen doen om het probleem te verhelpen. De focus van de conversatie moet zijn: wat kun jij doen? Wat doe ik? Wat doen onze scholen, ondernemingen, kerken, besturen?”

Dat kan ook door het niet over klimaat te hebben, maar bijvoorbeeld over hoe je geld uitspaart als je een deelauto gebruikt in plaats van een eigen wagen.

HAYHOE. “Jazeker, dat is een uitstekende manier om over het klimaat te praten. Ik houd enorm van die typische win-winsituaties: het is makkelijker, goedkoper, gezonder en ook nog eens goed voor het klimaat.”

Maar tegelijk blijkt dat we soms schrik hebben van de oplossingen, dus het is niet altijd zo simpel.

HAYHOE. “Blijkbaar zit het menselijk brein zo in elkaar: we hebben meer schrik voor verlies dan waardering voor winst. En over veel klimaatoplossingen wordt gecommuniceerd in de trant van: we moeten stoppen met dit, we moeten minder dat, je mag niet meer zus of zo… Het gaat allemaal over verlies. Daarom wil ik de nadruk leggen op de positieve verhalen, op de actie. Want het is wel zo dat we sneller moeten handelen dan we nu doen. We moeten sneller stoppen met het verbranden van fossiele brandstoffen. En soms hebben we de oplossingen, maar implementeren we die nog niet, en even vaak hebben we nog betere antwoorden nodig. Maar we moeten echt alles doen met de middelen die nu voorhanden zijn. En we moeten er niet flauw over doen: voor sommige mensen betekenen die oplossingen verlies. De mensen die rijk geworden zijn met het verkopen van fossiele brandstoffen zullen niet de winnaars zijn.”

Hoe kun je positief communiceren over stoppen met fossiele brandstoffen?

HAYHOE. “De verbranding is niet alleen slecht voor het klimaat, maar veroorzaakt ook luchtvervuiling. Daardoor sterven jaarlijks 10 miljoen mensen! Dus als we stoppen met fossiele brandstoffen, redden we mensenlevens. Als je dat vertaalt naar een grafiek, begrijpen mensen dat veel beter. Er zijn veel voordelen als je actie onderneemt voor het klimaat, ze moeten alleen duidelijker verteld worden. Uit studies blijkt dat de negatieve verhalen over de klimaatverandering veel prominenter en talrijker zijn dan de positieve. Dat moet veel meer in balans worden gebracht, en daarin hebben we allemaal een rol te spelen. Want die positieve verhalen inspireren mensen. Angst is er ondertussen genoeg.”

Kunnen bedrijven meer doen, zonder te wachten op de volgende overheidsmaatregel?

HAYHOE. “Absoluut! Er is een internationale organisatie, Science Based Targets Initiative, die op wetenschap gebaseerde doelen vooropstelt. Elke onderneming of organisatie kan daarop intekenen. SBTI adviseert hoe je het doel het best kunt bereiken, bijvoorbeeld nuluitstoot, of compatibel met 1,5 of 2 graden opwarming. Iedereen heeft zijn rol te spelen. Ook in een onderneming. Het is vaak niet de CEO of het bestuur die initiatief neemt, wel medewerkers die verandering willen. Als je de krachten bundelt met gelijkgestemden, kun je veel bereiken. Daarom moet je met collega’s praten over de klimaatverandering en wat je er aan kunt doen.”

En daarom moeten we andere manieren vinden om persoonlijker over het klimaat te spreken, zegt u.

HAYHOE. “Ja, want nu doen we dat eigenlijk te weinig. Wetenschappers doen het wel, en de overheid, maar onderling is het te weinig een gespreksonderwerp. Mijn zus Christie, die ook redacteur is, wees mij erop dat de eerste versie van mijn boek een hoofdstuk miste. Een hoofdstuk over hoe je met elkaar praat over de klimaatverandering. Hoe begin je? Wat zeg je? Hoe sluit je af? De kerk waar ik als kind met mijn ouders heenging, had geen pastoor of voorganger. De gelovigen namen zelf het woord. Mijn vader zei dan altijd: de Heilige Geest geeft de voorkeur aan een goed voorbereid stel hersens ( lacht). Je hoeft de Heilige Geest er niet bij te betrekken, maar dat is ook zo als je praat over het klimaat. We besteden in de sociale context te weinig aandacht aan die voorbereiding. Maar als je weet dat je volgende bezoek erg veel houdt van tuinieren, dan kun je in een halfuurtje op het internet heel veel tips vinden over ecologisch en klimaatvriendelijk tuinieren. En omdat mensen erg nieuwsgierig zijn, is het altijd leuk dan te beginnen met ‘wist jij dat…’ of ‘ik was enorm verbaasd toen ik onlangs ontdekte dat…’ Zolang het interessant en verrassend is, blijven mensen luisteren.”

Want u zegt ook: iedereen heeft wel een reden om bezorgd te zijn over het klimaat, alleen weet men het soms nog niet.

HAYHOE. “Precies. En vaak zelfs meerdere redenen. De redeneerfout die we soms maken, is dat we denken dat mensen zich om het klimaat moeten bekommeren om dezelfde reden als wij. Ik ben christen, dat is mijn reden om goed te willen zorgen voor de planeet, maar als ik eerst iedereen moet bekeren voor ze zich gaan engageren, ben ik nog even bezig. Maar er zijn honderden manieren, je moet alleen de juiste ingang vinden bij je gesprekspartner. Maar als je op deze planeet woont, heb je al een reden. Want als we niets doen aan de klimaatopwarming, dan verdwijnt op den duur alles waar je belang aan hecht. Je baan, je school, je hele manier van leven… Mensen denken vaak: of er verandert niet veel, of de planeet zal vergaan. Maar dat klopt helemaal niet, de planeet zal het wel redden, alleen is het onze manier van leven, onze beschaving die op het spel staat. Over dát risico moeten we communiceren.

“Dat is de ironie van wat nu speelt: mensen hebben angst om dingen te verliezen die ze waarderen, maar ze zullen die zeker verliezen als we niets doen. Daarom zou iedere student moeten leren hoe de klimaatopwarming invloed heeft op zijn vakgebied, en wat hij eraan kan doen. Nu is de universiteit noodzakelijk. Maar als er onvoldoende voedsel is, onvoldoende water, massale vluchtelingenstromen en economische ineenstorting, dan gaat over honderd jaar niemand nog naar de universiteit. En de mensheid zal niet verdwijnen: er zullen voldoende mensen blijven leven die kunnen betreuren wat we allemaal hebben verwaarloosd.”