Onterven kán

Onder bepaalde omstandigheden is het niet uitgesloten om ouders of echtgenoot volledig te onterven. De sterkste bescherming genieten de kinderen. Maar zelfs daar kunt u een bijna complete onterving organiseren.

Gust is een tachtigjarige weduwnaar zonder kinderen. Zijn enige bloedverwanten nog in leven zijn de twee kinderen van zijn overleden broer, en zijn zuster die al vijftig jaar in een klooster verblijft. Geen van hen heeft de jongste zeven jaar nog contact gehad met Gust, laat staan dat iemand hem is komen bezoeken in het rusthuis waar hij zijn laatste dagen slijt. Als de man geen testament maakt, zal bij zijn overlijden worden bepaald wie wat krijgt van zijn vermogen volgens de wettelijke regels van het versterf- of intestaats erfrecht. Zijn twee neven zullen elk een kwart krijgen, en de non (de facto haar kloosterorde) zal de andere helft van het vermogen erven.

Gust vindt dit geen aantrekkelijk vooruitzicht. Hij zou liever heel zijn vermogen schenken aan de KU Leuven ter ondersteuning van het wetenschappelijk onderzoek naar hartziekten. Kan hij zijn neven en zijn zus onterven?

Het antwoord op deze vraag is positief. Alle genoemde bloedverwanten kunnen volledig en zonder voorbehoud worden onterfd via een testament, waarbij de KU Leuven als algemeen legataris voor heel het vermogen wordt aangesteld. Gust doet er goed aan een notarieel (of internationaal) testament te maken. Een louter eigenhandig geschreven testament is wel geldig, maar geeft de erfgenamen veel meer mogelijkheden om het testament aan te vechten, bijvoorbeeld door de handtekening van Gust te ontkennen of door te argumenteren dat Gust niet goed bij zijn hoofd was toen hij dat testament opmaakte.

Onterving van ouders

Veronderstellen wij nu dat Gust een weduwe, Marie, en twee kinderen, Rik en Colette, achterlaat. Als hij niets regelt, krijgen zijn kinderen de blote eigendom en zijn vrouw het vruchtgebruik op heel zijn nalatenschap. In een testament kan hij een stuk daarvan (het ‘beschikbare deel’) aan iemand anders geven. Maar niet onbeperkt. De beschikkingsvrijheid wordt sterk aan banden gelegd ten behoeve van kinderen en echtgenote. Zij hebben een voorbehouden recht op een deel van het vermogen, de zogenaamde reserve. De reserve wordt niet louter berekend op de bestaande goederen bij overlijden, maar op een fictieve massa. Aan de bestaande goederen worden alle schenkingen toegevoegd. Die worden gewaardeerd volgens de toestand van het geschonken goed op het moment van de schenking, tegen de waarde bij overlijden.

De reserve van de kinderen varieert volgens hun aantal: de helft voor één kind, twee derde voor twee kinderen samen en drie vierde voor drie of meer kinderen samen. De echtgenote van Gust heeft een dubbel beschermd erfdeel: kwantitatief (vruchtgebruik op de helft van de nalatenschap) en kwalitatief (vruchtgebruik op gezinswoning en huisraad). Dat laatste wordt gegarandeerd, ook al zou de gezinswoning meer waard zijn dan de helft van de nalatenschap.

De ouders en grootouders van Gust genieten een reserve als Gust geen kinderen nalaat. Dat bedraagt een kwart voor elke (moederlijke en vaderlijke) lijn.

Wegens het dwingende karakter van de reserve kan Gust er niet op voorhand afstand van doen. Dat zou trouwens indruisen tegen het verbod om overeenkomsten te sluiten over een nog niet opengevallen nalatenschap. Na het overlijden kunnen reservataire erfgenamen eventueel berusten in een schending van hun reserve. In de testamentaire praktijk wordt daarvan vaak gebruikgemaakt, via een alternatieve beschikking. Die geeft een erfgenaam de keuze tussen een groter erfdeel met een bepaalde last daarop of een kleiner erfdeel, met name zijn reserve, zonder die last. Lasten zijn bijvoorbeeld dat het beheer van het erfdeel wordt gevoerd door een bewindvoerder, bijvoorbeeld tot het kind de leeftijd van dertig jaar heeft bereikt. Een ander voorbeeld is het restlegaat ( fideicommissum de residuo) dat de erfgenaam bezwaart ten gunste van een verwachter. Al wat bij overlijden van de erfgenaam onvervreemd en onverteerd overblijft van het geërfde, moet naar die verwachter (bijvoorbeeld het kind of de broer/zus van de erfgenaam) gaan.

Gust kan zijn ouders en grootouders volledig onterven, maar enkel ten gunste van zijn echtgenote. De ouders kunnen hun reserve niet laten gelden voor giften of een testament in haar voordeel.

Uitholling van erfrecht van kinderen

De rechten van de langstlevende echtgenote beperken de rechten van de kinderen op de reserve. Haar reserve wordt evenredig aangerekend op die van de kinderen en op het beschikbare deel.

Gust overlijdt. Hij heeft een testament gemaakt waarin hij het hele beschikbare deel van zijn nalatenschap schenkt aan zijn vriend Hendrik. Gezinswoning en huisraad bedragen samen 30% van de nalatenschap. De reserve voor zijn kinderen Rik en Colette bedraagt een zesde volle eigendom en een zesde blote eigendom voor elk. Het beschikbare deel voor Hendrik is een zesde volle eigendom en een zesde blote eigendom.

De reserve van de kinderen wordt voor de helft bezwaard door het reservataire vruchtgebruik door Marie, als het beschikbare deel aan een derde is vermaakt. Wat gebeurt er als Gust Marie maximaal wil beschermen en haar aanstelt als algemeen legataris? In dat geval zal zij het volledige beschikbare deel van een derde in volle eigendom verkrijgen. Zij behoudt daarenboven het vruchtgebruik op de overige twee derden van de nalatenschap, zodat de reserve van de kinderen wordt ingekrompen tot de blote eigendom op deze twee derde.

Gust zou wel kunnen bepalen dat Marie uitsluitend het beschikbare deel van een derde in volle eigendom krijgt. Hij kan het erfdeel van zijn echtgenote beperken tot geschonken of gelegateerde goederen. Deze beschikking kan nochtans geen afbreuk doen aan haar reserve. Zo de schenking of het legaat in volle eigendom in waarde minder bedraagt dan de kapitaalwaarde van het vruchtgebruik op de helft van de nalatenschap, kan Marie ter aanvulling van het legaat of de schenking opeisen wat noodzakelijk is om de reserve te verkrijgen, in voorkomend geval volgens de waarde van deze reserve in kapitaal.

Verregaande onterving van kinderen

Hoewel kinderen in principe niet volledig kunnen worden onterfd, bestaan er in de praktijk legale technieken die aardig in de buurt komen. Wij geven hier enkele voorbeelden.

1. De levensverzekering. Gust betaalt jaarlijks een serieuze premie voor een verzekering op zijn hoofd. Bij zijn overlijden wordt het kapitaal uitgekeerd aan dochter Colette. Zolang de betaalde premies niet buiten verhouding staan tot de vermogenstoestand van Gust, kan broer Rik deze betalingen niet in rekening brengen voor de berekening van de reserve.

2. Schenking. Een andere techniek die vaak wordt gebruikt, is een schenking onder voorbehoud van vruchtgebruik aan een van de kinderen, met toestemming van alle andere kinderen. De wet voorziet er uitdrukkelijk in dat de schenking buiten de fictieve massa blijft, zodat de reservataire rechten daarop niet kunnen gelden. Als u deze constructie toepast op nagenoeg het hele vermogen, kan een kind bijna alles krijgen, eerst in blote eigendom en later bij overlijden in volle eigendom door de aanwas van het vruchtgebruik, terwijl de anderen worden uitgesloten. Terecht zult u opmerken dat de andere kinderen daaraan moeten meewerken. Dat is goed denkbaar voor de schenking van een welbepaald goed, maar misschien minder evident bij een schenking van bijna het hele vermogen. Toch gebeurt dit soms, bijvoorbeeld ter bescherming van een gehandicapt kind.

3. Aankoop vastgoed. Onterving kan ook (ten dele) worden bereikt als Gust en Marie samen met hun zoon Rik een onroerend goed aankopen. Gust en Marie kopen het vruchtgebruik en Rik de blote eigendom. Bij overlijden van Gust en Marie wast het vruchtgebruik aan bij de blote eigendom, zonder dat Colette hiertegen haar reserve kan laten gelden. Als het vruchtgebruik een waarde heeft van een groot deel van het vermogen van Gust en Marie, dan is Colette de facto grotendeels onterfd.

4. Trust. Een meer gesofisticeerde aanpak is de oprichting van een trust. Dat is niet onwettelijk en kan zelfs interessante besparingen meebrengen op het vlak van de successierechten, als hij goed en zorgvuldig is opgezet. Een bijkomende troef is dat bij een discretionaire trust de trustbeheerders bepalen wie welke uitkering krijgt, en wanneer. De trustbeheerder laat zich daarbij inspireren door de wens van de erflater. Zo zou kunnen blijken dat een van de kinderen helemaal niets krijgt en derhalve wordt onterfd. De Belgische rechter zal beslissen dat dit kind toch zijn reserve kan opeisen. Zolang de trustgoederen zich evenwel bevinden in het land waar de trust is opgezet, zal dat bevel vrij hol zijn. Immers, de wetgeving van bepaalde landen, bijvoorbeeld Jersey, bepaalt uitdrukkelijk dat een vonnis of arrest om reservataire erfrechten op de trustgoederen op te eisen, niet kan worden uitgevoerd.

Volledige onterving van echtgenoot

In uitzonderlijke gevallen kan Marie volledig worden onterfd. Zo kan de kwantitatieve reserve worden uitgeschakeld als aan drie strikte voorwaarden is voldaan.

1. Gust heeft een ontervend testament gemaakt.

2. Gust en Marie leven al meer dan zes maanden gescheiden op de dag van overlijden.

3. Gust heeft voor zijn dood bij een gerechtelijke akte als eiser of als verweerder een afzonderlijk verblijf gevorderd en de echtgenoten zijn na die akte niet meer opnieuw gaan samenwonen.

Als aan deze vereisten is voldaan, dan heeft de onterving van rechtswege effect, zonder dat aan de rechter enige discretionaire bevoegdheid toekomt.

In het geval van een feitelijke scheiding van de echtgenoten zal Marie de kwalitatieve reserve op de gezinswoning en huisraad, waar Gust en Marie hun laatste echtelijke verblijfplaats hadden gevestigd, slechts verkrijgen op voorwaarde dat Marie daar is blijven wonen (of tegen haar wil verhinderd werd dat te doen) en op voorwaarde dat de toewijzing van dit vruchtgebruik voldoet aan de eis van billijkheid. Hier is er bijgevolg geen automatische onterving. De rechter beschikt over een ruime appreciatiebevoegdheid.

Onterving van echtgenoot van erfgenaam

Denk tot slot ook aan het restlegaat, dat als last werd gekoppeld aan het erfdeel van zoon Rik. De verwachters zijn de kinderen van Rik en zo er geen kinderen bij zijn overlijden zijn, treedt Colette (of haar kinderen) op als verwachter. Het effect van dit beding is dat de onvervreemde en onverteerde goederen die van het geërfde overblijven, op het ogenblik van overlijden van Rik niet in zijn nalatenschap vallen, maar direct vererven naar de verwachters, als was het rechtstreeks verkregen van Gust. Het gevolg is dat de echtgenote van Rik ten aanzien van deze goederen volledig wordt onterfd. Zij kan geen enkel recht laten gelden, zelfs niet haar reserve.

Alain Verbeke, Alain Nijs [{ssquf}]

Alain Verbeke is gewoon hoogleraar aan de universiteiten van Leuven, Antwerpen en Tilburg. Beide auteurs zijn advocaat in Brussel, gespecialiseerd in estate planning.

Wie voor zijn dood bij een gerechtelijke akte een afzonderlijk verblijf heeft gevorderd, kan zijn echtgenoot volledig onterven.

U kunt uw ouders en grootouders volledig onterven, maar enkel ten gunste van uw echtgenoot.

De wetgeving van bepaalde landen bepaalt dat een vonnis of arrest om erfrechten op trustgoederen op te eisen, niet kan worden uitgevoerd.

Een eigenhandig geschreven testament is geldig, maar geeft de erfgenamen meer mogelijkheden om het testament aan te vechten.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content