Moord en bloedwraak in Vlaanderen

Rond het oorlogsdrama in Meensel-Kiezegem heeft altijd al een waas van geheimzinnigheid gehangen. Eindelijk wordt de waarheid onthuld. Politiek en ideologie, maar ook ambitie en wraak spelen een cruciale rol.

Stefaan Van Laere, Frans & Jozef Craeninckx, Een klein dorp, een zware tol. Manteau, 240 blz., 17,95 euro.

Precies zestig jaar na de tragedie van Meensel-Kiezegem heeft freelance journalist en schrijver Stefaan Van Laere de ware toedracht aan het papier kunnen toevertrouwen. Hij slaagde daarin, omdat de tweeling Frans en Jozef Craeninckx bereid was hun ooggetuigenverslag te geven. Zij waren twee gijzelaars die konden ontsnappen uit de door het verzet tegengehouden trein die hen naar het concentratiekamp in Neuengamme zou voeren.

Frans werd in 1955 tot priester gewijd en heeft er een carrière als leraar en schooldirecteur opzitten, Jozef studeerde Politieke en Administratieve Wetenschappen en koos voor het ondernemerschap. Hun vader, die ook opgepakt werd bij de razzia, was één van de 63 dorpsgenoten die omkwamen in Neuengamme. De tweelingbroers zouden verbitterd kunnen terugblikken op de gruwel, maar vreemd genoeg houden ze hun relaas opmerkelijk evenwichtig. Het verzet, waar zij en hun familie toe behoorden, krijgt niet zomaar een onaantastbaar aureool en evenmin worden alle Duitsgezinden al a priori als schuldigen aangewezen. Dat betekent zeker niet dat ze de geit en de kool willen sparen. Integendeel, ze noemen namen en onthullen zelfs de identiteit van de aanstichter die het noodlotsdrama op gang bracht.

Welke familie Merckx? Wie ooit gehoord heeft over de vele doden na de Duitse razzia’s in Meensel-Kiezegem, gaat er al gauw vanuit dat collaborateurs en verzetslieden tijdens de Tweede Wereldoorlog met getrokken messen tegenover elkaar stonden. De hoge tol aan mensenlevens doet een intense activiteit van zwarten en witten vermoeden. Maar in het dorp in het Brabantse Hageland bleef het bijna tot op het einde van de oorlog zeer rustig. Er waren Duitsgezinde families en verzetslieden, maar hun meningen en activiteiten waren een publiek geheim. Niet zelden hielpen Duitsgezinden en verzetsmensen elkaar op het veld. Van de Duitsgezinde familie Merckx wordt zelfs vermoed dat ze haar invloed wist aan te wenden om enkele gevangen genomen dorpsgenoten vrij te krijgen. Die familie behoort tot de verre verwanten van wielergod Eddy Merckx. Net na de oorlog trokken zijn ouders (met Eddy, geboren op 17 juni 1945) naar Sint-Pieters-Woluwe, een verhuizing die her en der al afgeschilderd werd als de vlucht van een zwarte familie. Die fabel wordt nu rechtgezet. Zijn ouders steunden het verzet. Zijn vader kon onderduiken tijdens de razzia’s, twee broers van zijn moeder werden opgepakt. De ene stierf in het concentratiekamp, de andere keerde verminkt en geknakt terug na de bevrijding.

Uitgerekend de 24-jarige zoon Gaston van die andere, pro-Duitse familie Merckx werd op 30 juli 1944 doodgeschoten. Twee vrienden die hem vergezelden, konden navertellen dat ze tegengehouden werden door een trio op een landweg en dat er alleen op Gaston geschoten werd. De familie dacht – ten onrechte – dat de daders uit het dorp kwamen. Nu werd de invloed bij de collaborateurs en de Duitse troepen aangewend om wraak te nemen. Twee dagen later volgde al een eerste vergeldingsactie. Op vrijdag 11 augustus volgde een nog gewelddadiger actie. Het dorp werd hermetisch afgesloten. Iedereen die zelfs maar van sympathie voor het verzet verdacht werd, werd bijeengedreven. Ter plaatse al werden vier mannen doodgeschoten, terwijl 91 dorpsgenoten werden weggevoerd, waarvan er 63 niet meer zouden terugkeren. Voor een kleine dorpsgemeenschap kwam het erop neer dat vrijwel iedereen slachtoffer werd.

Op zoek naar decoraties? Al die decennia werd de oorzaak van de razzia’s toegeschreven aan de schreeuw om wraak van Gastons moeder. Dat deel van het drama klopt ook volgens het relaas van de tweelingbroers Craeninckx, maar zij durven ook op zoek gaan naar de aanstichter van de catastrofe. Uiteraard had het verzetstrio nooit gedacht dat er zo’n weerzinwekkende vergelding zou volgen. De oorlog liep ten einde, de geallieerden rukten op en de verzetslieden gingen er stilaan vanuit dat de Duitsers te zeer bezig waren met de voorbereiding van hun terugtocht om nog vergeldingsacties te ondernemen.

Het trio dat de moordaanslag op Gaston Merckx uitvoerde, kwam uit het Leuvense. Het was een volkomen zinloze actie, die misschien wel meer te maken had met de geldingsdrang van enkele verzetslieden dan met de politieke ideeën van een boerenzoon. Nu de geallieerden oprukten, voelden de verzetslieden zich veiliger en zochten steeds meer doelwitten uit. “Deze acties waren een welgekomen gelegenheid om hun dienstblad als weerstander aan te vullen,” menen de auteurs. “Het gewicht ervan zou later medebepalend blijken voor de toekenning van nationale erkenningen en decoraties.” Heldenmoed, geldingsdrang of stommiteit met noodlottige gevolgen? Ook verzetsdaden zijn niet altijd gemakkelijk te etiketteren.

Luc De Decker

Heldenmoed, geldingsdrang of stommiteit met noodlottige gevolgen? Ook verzetsdaden zijn niet altijd gemakkelijk te etiketteren.