‘Met deze gasprijzen zit je zo weer in de armoede’

Een vijfde van de Belgen leeft in energiearmoede en dat aantal dreigt sterk op te lopen nu de gasprijzen door het dak gaan. “Ik snap gewoon niet waarom mensen zoveel moeten betalen voor een basisrecht.”

” Ik ben echt bang voor de hoge facturen die gaan komen. Uit voorzorg laat ik mijn verwarming uit tot het begint te vriezen. Tot dan moeten we ons behelpen met een dikke trui en dekentjes. Anders denk ik snel weer in de schulden te belanden”, vertelt Debby*. Ze is een van de deelnemers aan de opleiding ‘ervaringsdeskundige in armoede’ van vzw De Link. De organisatie viert komend weekend uitgesteld haar twintigjarige bestaan, “met een 3×7-feest”, al zet de beslissing van minister van Onderwijs Ben Weyts (N-VA) om de opleiding niet langer te financieren een domper op de feestvreugde.

De stijgende energieprijzen zijn niet uit de actualiteit weg te slaan wanneer we virtueel bij een aantal cursisten aanschuiven. Communicatie is een belangrijk onderdeel van de opleiding, en dus fungeren wij als een goed proefpersoon. De TTF, het future-contract voor gas dat de belangrijkste referentie is voor de gasprijs in Europa, is die dag nog maar eens met bijna een kwart gestegen. Daarmee is gas sinds begin dit jaar zeven keer duurder geworden.

De hogere energieprijzen – niet alleen gas wordt duurder – veroorzaken een schok in de economie en op de financiële markten, in de vorm van stijgende inflatiecijfers, hogere rentes en dalende beurskoersen. Maar de echte impact prijkt de volgende dag in het groot op de voorpagina’s van de kranten: ‘Energiefactuur nu al 700 euro hoger dan vorig jaar’.

De cursisten voelden de bui dan al een tijdje hangen. “Ik ben net verlost van mijn budgetmeter”, vertelt Bianca, een alleenstaande moeder met twee kinderen. “Dat betekent ook dat ik geen recht meer heb op financiële steun voor mijn energiefactuur. Ik vrees dat die meter hier snel terughangt.”

“Ik snap gewoon niet waarom mensen zoveel moeten betalen voor een basisrecht”, zegt Whitney, moeder van een tweeling van acht jaar. “Als ik zie wat het nu al kost om de laptop voor de kinderen op te laden, ben ik bang dat ze straks hun schoolwerk niet meer zullen kunnen maken.”

Hamer boven het hoofd

Uitzonderingen zijn de cursisten geenszins. Dat blijkt ook duidelijk uit de jongste Barometers voor Energie- en Waterarmoede. 14 procent van de gezinnen geeft – nog voor de prijzen snel begonnen te stijgen – een te groot deel van hun inkomen uit aan energie. Dat is de zogenoemde gemeten energiearmoede. Nog eens 4 procent geeft dan weer abnormaal weinig van zijn beschikbare inkomen uit aan energie. Dat is een teken dat ze extreem besparen op gas en elektriciteit, de zogenoemde ‘verborgen energiearmoede’. De slotsom van de verschillende meetmethodes is ontluisterend: meer dan één op de vijf huishoudens in België (20,8%) kampt met energiearmoede, wat betekent dat ze grote moeilijkheden hebben om te voorzien in hun basisbehoefte aan energie.

De data komen uit de barometers gepubliceerd door de Koning Boudewijnstichting, die het Platform tegen Energiearmoede beheert. De vrees is dat de cijfers nog sterk zullen toenemen. “Als de energieprijzen stijgen zoals nu, gaat het armoederisico natuurlijk omhoog”, zegt Bernard Hubeau, de voorzitter van het expertencomité van het Platform en professor emeritus aan de UAntwerpen. “De energieprijzen zijn maar één element in de totale woonkosten, maar als ze exponentieel stijgen, dan neemt dat meteen een grote hap uit het beschikbare budget, vooral bij de meest kwetsbare groepen.”

Anna de Laat, die als ervaringsdeskundige opleiding geeft aan haar toekomstige collega’s, vreest zelf ook de gevolgen. “Berichten over hogere energieprijzen jagen mij echt angst aan. Nu kom ik rond, maar ik kan snel weer in de financiële problemen raken. Je volgt een opleiding, werkt hard en draagt bij, maar voor je het weet zit je toch weer in armoede. Het is echt vies om te voelen dat die angst er nog altijd is. Het is als een zware hamer die constant boven je hoofd hangt.”

Dat de angst voor de hogere energieprijzen voor veel mensen gegrond is, valt af te lezen uit het werk van het Centrum voor budgetadvies en -onderzoek (Cebud) van de Thomas More Hogeschool. (zie kader Minimuminkomens volstaan niet). Het stelt vast dat voor veel mensen hun vervanginkomen of zelfs hun loon onder het budget ligt dat minimaal nodig is om deel te nemen aan de maatschappij. “Dat verschil is in veel gevallen best groot, wat betekent dat ze heel wat uitgaven niet kunnen doen. Elke extra verhoging van de energieprijzen valt dan ook bijzonder moeilijk”, zegt Bérénice Storms, onderzoeksmanager bij Cebud.

Verhuurders

Ondertussen staan de media vol goedbedoelde tips om energie te besparen. De ervaringsdeskundigen hoef je daar niets meer over te leren. Dat droogkasten en strijkijzers de grootste slokkoppen zijn, weet iedereen. En dat je elke avond de stekkers kunt uittrekken ook. “Maar welke normale mens doet dat? Ik heb het een tijdje geprobeerd, maar vaak heb ik te veel andere dingen aan mijn hoofd”, klinkt het bij iemand.

Wat gebeurt er als je betalingsachterstand oploopt en de aanmaningen zich opstapelen? “Je ontwikkelt een tunnelvisie. Je hele dag draait rond de vraag of je nog elektriciteit zult hebben als je weer thuiskomt”, legt Whitney uit.

Wie zijn facturen niet meer kan betalen, krijgt een budgetmeter en moet op voorhand zijn verbruik betalen. “Niet tegen een voordeeltarief”, weet Christophe. Toch houdt hij voorlopig gewoon vast aan het systeem, veeleer dan weer over te stappen naar een gewone leverancier. “Zo hoef ik niet bang te zijn voor een zware afrekening aan het einde van het jaar.”

Wat wel angst aanjaagt, is een koude winter. De analyse in de jongste Barometers voor Energie- en Waterarmoede begint niet toevallig met een korte bespreking van het weer. “2018 was een mild jaar wat betreft de verwarmingsbehoefte”, is de eerste zin.

Maar wat als Koning Winter dit jaar wel stevig prikt? “Dat werkt rechtstreeks in op de energiearmoede”, weet Hubeau. “Hout vasthouden dus.”

Whitneys ogen spreken boekdelen als het idee van een koude winter ter sprake komt. “In mijn sociale woning zijn nieuwe ramen geplaatst, maar het waait nog altijd binnen. Mijn woning is niet in orde. Als de winter snel komt, heb ik echt een probleem.” De ervaringsdeskundigen kunnen allemaal getuigen over huizen met een gebrek aan isolatie en een slecht werkende verwarming, met daaraan gekoppeld vaak gezondheidsproblemen. “Mensen in zo’n situatie betalen zich blauw voor een beetje warmte. Of ze leren te leven in de kou”, aldus Debby, die zich afvraagt waarom verhuurders niet strenger aangepakt worden. “Dat zou voor veel mensen de factuur positief beïnvloeden.”

Sociaal tarief

De overheid helpt bijna 900.000 gezinnen wel met een sociaal tarief, een verlaagde prijs voor gas en elektriciteit. Als coronamaatregel werden de criteria versoepeld, waardoor nu bijna dubbel zoveel gezinnen van het tarief genieten. “Dat sociaal tarief maakt een groot verschil”, weet Bérénice Storms van de budgetonderzoeksgroep Cebud. Maar je kunt volgens haar beter met getrapte inkomensgrenzen werken, in plaats van met een inkomensplafond. “De meeste minimuminkomens zijn gewoon onvoldoende en onderzoek na onderzoek toont aan dat dit gepaard gaat met neveneffecten als stress, tunnelvisie, schaamte en gezondheidsklachten.”

Het Platform tegen Energiearmoede vraagt dat er naast de tijdelijke verruiming van het sociaal tarief ook structurele oplossingen komen. Hubeau: “We hebben aanbevelingen geformuleerd, bijvoorbeeld het sociaal tarief en de energietransitie combineren door in te zetten op renovatie en betere isolering. Dat leidt tot lagere energiekosten voor de mensen, en de overheid moet minder uitgeven aan die sociale tarieven.”

Zowat elke regeringspartij heeft al een eigen ballonetje opgelaten om de stijging van de energieprijzen op te vangen. Een btw-verlaging, een bevriezing van de prijzen, variabele accijnzen, een eenmalige cheque van 100 euro voor elk gezin. Vooral dat laatste voorstel veroorzaakt animo bij de ervaringsdeskundigen. Niemand zal het afslaan natuurlijk, maar wat ben je met 100 euro als je maandelijkse factuur verdubbelt? “Niet meer dan een pleister op een wonde waar bloed uitstroomt”, is het oordeel in de groep ervaringsdeskundigen, die overigens ook ervaring hebben met loze beloftes.

Minimuminkomens volstaan niet

De minimuminkomens volstaan niet om een menswaardig bestaan te leiden. Dat is de conclusie van het Centrum voor Budgetadvies en -Onderzoek (Cebud) van de Thomas More Hogeschool. De onderzoekers Marieke Frederickx en Heleen Delanghe vergeleken de inkomens uit arbeid en sociale zekerheid van achttien verschillende gezinstypes met zogenoemde referentiebudgetten. Dat zijn bedragen die – afhankelijk van onder meer de gezinssamenstelling – minimaal nodig zijn om deel te nemen aan de maatschappij. Hieronder ziet u het voorbeeld van een tweeoudergezin met twee kinderen.