Machtshebbers dromen opnieuw van sovjetglorie

In Rusland nemen de verontrustende tendensen toe, terwijl president Poetin zich opmaakt voor zijn herverkiezing. Zijn machtige entourage wantrouwt privé-ondernemerschap, buitenlanders en vernieuwing.

De auteur is columnist voor The Washington Post.

Om te begrijpen waar het in 2004 met Rusland heen gaat, is het nuttig om te beginnen bij twee gebeurtenissen uit 2003. De eerste begon in juni, toen Russische openbare aanklagers acht onderzoeken opstartten naar de zaken van de oliemaatschappij Joekos, één van Ruslands grootste ondernemingen. Algemeen werd aangenomen dat het onderzoek alleen politieke motieven had, dat de regering wilde verhinderen dat Joekos fuseerde met een ander bedrijf (en uiteindelijk met een westerse firma). Meteen werd ook voorkomen dat MikhailKhodorovsky, de topman van Joekos en de rijkste man van Rusland, te machtig werd. Hij werd in oktober gearresteerd en aangeklaagd wegens fraude.

De tweede gebeurtenis ging nagenoeg ongemerkt voorbij: de ceremoniële opening van een hydro-elektrische centrale in het Russische Verre Oosten. De bouwwerken aan de dam werden stopgezet na de instorting van de Sovjet-Unie in 1991, maar hervat in 1998. Bij de inhuldiging noemde president Vladimir Poetin het project een mirakel. In de voorbije vijf jaar, zo zei hij, “zijn we erin geslaagd om niet alleen alles waarop de energiesector van de Sovjet-Unie en van Rusland fier was, opnieuw tot leven te wekken en te herschapen, maar ook om een stap voorwaarts te zetten.”

Buitenlanders niet welkom

Die twee gebeurtenissen geven enkele aanwijzingen over de manier van denken van de Russische regerende klasse. De machtigste leden van Poetins entourage komen steeds vaker uit de veiligheidsdiensten of het leger – de machtsministeries – en hun zienswijzen weerspiegelen hun herkomst. Ze hebben nog altijd twijfels over de legitimiteit van het privé-ondernemerschap en zijn ervan overtuigd dat grote overheidsprojecten de motor van de Russische economie moeten vormen. Ze draaien er hun hand niet voor om, om in een bevlieging de wet te wijzigen. Ondanks alle retoriek over de vrije markt in sommige van de hoogste kringen, is die specifieke factie minder geïnteresseerd in de markt dan in het behoud van hun macht. Ze staat wantrouwig tegenover vreemdelingen, buitenlandse investeringen en kapitalistische instellingen.

Het ziet ernaar uit dat al die tendensen zich zullen verstevigen in 2004. Verwijzingen naar het glorierijke sovjetverleden en het gebruik van sovjetsymbolen in het openbaar worden gemeengoed. De media zullen nog tammer worden. Onafhankelijke organisaties van allerlei slag zullen worden lastiggevallen, of door belastinginspecteurs of de FSB, de institutionele erfgenaam van de KGB. Buitenlanders zullen niet bepaald bedreigd worden, maar ze zullen ook niet met open armen ontvangen worden. Zo is het weinig waarschijnlijk dat de ingewikkelde visaprocedure versoepeld wordt.

De veranderingen die de Russische politieke cultuur langzaam bevroren hebben, zullen de economie schaden. De Russische groei zal in 2004 wat vertragen (naar zo’n 4 % in plaats van 6 % in 2003) ten gevolge van de lagere olieprijzen. Een instorting van de olieprijs dreigt Rusland opnieuw in de crisis onder te dompelen.

De volgende confrontatie

Ook na de parlementsverkiezingen die begin december 2003 plaatsvonden, blijft het Kremlin de meest invloedrijke manipulator. Ondertussen richt alle aandacht zich al op de presidentsverkiezingen in maart 2004. De televisiestations zullen, net als bij de vorige verkiezingen, Poetin steunen. Met geen ernstige rivalen in zicht, zal Poetin bijna zeker winnen.

Ondanks tekenen van een verglijding naar de oude sovjetmanier van doen, tonen opiniepeilingen toch aan dat de jongere generatie Russen in grotere getale dan hun voorgangers democratie verkiezen boven autocratie. Die jongere generatie zal verandering brengen in de politieke en zakelijke cultuur, naarmate ze de arbeidsmarkt binnentreedt en op de kiesrol terechtkomt. De toegang tot internet zal nog toenemen. Steeds meer Russen zullen naar het buitenland reizen. Een botsing tussen de jongeren en de geheimdoenerige leiders van de machtsministeries in het Kremlin wordt onvermijdelijk. Misschien worden de zaken nog niet op de spits gedreven in 2004, maar kijk toch maar al uit naar de eerste tekenen.

Anne Applebaum

De Russische machtshebbers hebben nog altijd twijfels over de legitimiteit van het privé-ondernemer-schap.