‘Hopen op een Europese politieke unie is zinloos’

Hans-Werner Sinn is een sterke voorstander van de Europese integratie. Terwijl veel Europeanen vinden dat Brussel te veel macht heeft, wil hij nog een stapje verder gaan. “Ik zou als eerste een Europese defensiemacht willen hebben.”

Econoom en schrijver Hans-Werner Sinn (70) wordt ook na zijn pensionering in 2016 de bekendste en meest invloedrijke econoom van Duitsland genoemd. Van 1999 tot 2016 was hij de voorzitter van de denktank Ifo in München en economisch adviseur van de Duitse regering. Sinn behoort in Europa tot de grote critici van het beleid van de Europese Centrale Bank (ECB). De ontwikkelingen in Italië slaat hij met grote bezorgdheid gade. “Als Duitsland zich terughoudend opstelt om geld weg te geven of nieuwe garanties te geven aan de volgende generaties, is de kans groot dat Italië de euro zal opgeven.”

Met zijn onlangs verschenen autobiografie Auf der Suche nach der Wahrheit haalt Sinn opnieuw de bestsellerlijsten. Vakbondsbazen, linkse politici en eurofielen kunnen zijn bloed soms wel drinken. Maar dat hij tegen Europese integratie en een muntunie is, ontkent Sinn stellig. We ontmoeten de vriendelijke zoon van een taxichauffeur uit Bielefeld in zijn werkkamer in een welvarende wijk in München.

In uw biografie benadrukt u dat u diep in uw hart een sterke voorstander van Europese integratie bent. Klopt dat wel?

HANS-WERNER SINN. “Ja, natuurlijk, bijna alle Duitsers zijn dat. Ik ben een criticus van bepaalde beleidsmaatregelen en instellingen in Europa, omdat ik vrees dat ze het Europese project schaden. Er is geen alternatief voor Europese integratie en juist daarom moeten we onze koers zorgvuldig beargumenteren en uitstippelen.”

U heeft jaren de Duitse regering geadviseerd. Maar luisteren politici wel naar u?

SINN. “Ze luisteren. Maar ze respecteren tegenargumenten nauwelijks, omdat ze hun kortetermijnpolitiek belangrijk vinden dan de structurele argumenten van economen voor de lange termijn.”

Bondskanselier Angela Merkel houdt niet van haastige beslissingen. Ze lijkt wel een langetermijnperspectief te hebben.

SINN. “Nee, dat heeft ze niet. Ze rijdt in een auto en weet niet waar de reis haar naartoe brengt. Maar ze wil niet van de weg af. Crisispreventie voor de korte termijn, daar zijn veel politici mee bezig. Zonder de gevaren te willen zien die ze met zich brengen. Ik heb kinderen en maak me zorgen om de toekomstige generaties.”

Wat betekent het Europese integratieproject voor u?

SINN. “Een vreedzame relatie van Europese landen met een soort superstructuur die functies op zich neemt die niet door de lokale overheden kunnen worden uitgevoerd, zoals defensie, buitenlandse zaken, interregionale, interstatelijke investeringsprojecten en het optuigen van de instellingen die de vrije handel in Europa garanderen.”

Een superstructuur? Veel Europeanen hebben het gevoel dat er te veel integratie en te veel macht is in Brussel.

SINN. “Ik zou veel verder willen gaan. Ik zou als eerste een Europese defensiemacht willen hebben. Ik vind het een van de tragedies in de Europese integratie, dat de belangrijke stap om nationale legers af te schaffen, niet is gezet. We zijn in verkeerde richtingen afgeslagen.”

Voorbeelden?

SINN. “Een gemeenschappelijke munt hoort bij een Verenigde Staten van Europa. Maar wat we nu hebben, staat daar mijlenver vanaf. Het was een vergissing de munt te introduceren voor het stichten van een politieke unie. We hebben een gemeenschappelijke munt zonder Europees leger en zonder te weten hoe een fiscale unie te vormen.”

U zegt eerst politiek en militair en dan uiteindelijk een munt.

SINN. “Het kostte Zwitserland vijfhonderd jaar om zich echt te verenigen met een gemeenschappelijke defensie. Toen vormde het midden negentiende eeuw een staat. De begroting en de gemeenschappelijke munt kwamen ruim daarna. Hetzelfde in de Verenigde Staten: eerst de formatie van de staat met een gemeenschappelijk leger, pas in 1913 de Federal Reserve. Hopen op een Europese politieke unie is zinloos. Het gebeurt niet.

Waarom niet?

SINN. “Omdat we heel veel militaire ongelijkheid in Europa hebben. We hebben kernmachten en die landen willen de politieke unie niet. Een van die landen zal zelfs geen deel meer uitmaken van de Europese Unie. Dat is voor mij als een stel dat verloofd is en praat over het huwelijk. Zij zegt dat ze van hem houdt, en hij houdt van haar geld. Hij stelt voor het geld eerst te delen voordat hij het huwelijkscontract ondertekent. Als je dat doet, wordt het huwelijkscontract nooit getekend. Dat is de reden waarom een ??fiscale unie het pad naar een politieke unie met een gemeenschappelijk leger en al het andere dat erbij hoort, blokkeert. Merkel is het rijke meisje dat wil trouwen, Macron wil het geld.”

Wat kunnen we verwachten van Merkel en Macron?

SINN. “Ik verwacht dat de Duitsers toegeven. Frankrijk vraagt ??om 100 en het krijgt 50, of zoiets. Het brengt Europa verder op een dwaalspoor. Het grootste risico van Macrons voorstel is de bankenunie. Met een gemeenschappelijke depositoverzekering kunnen zelfs de gevaarlijkste zombiebanken in Europa deposito’s uit heel Europa aantrekken.”

Dat hebben we eerder gezien bij IJslandse banken.

SINN. “En op Cyprus. Nu hoeven de banken geen 6 procent rente te bieden. 1 procent zou genoeg zijn om geld uit heel Europa te lokken. Dat geld kunnen ze gebruiken om hun gevaarlijke investeringsprojecten over de hele wereld te onderhouden. We riskeren een nieuwe crisis, vergelijkbaar met de Amerikaanse Savings and Loan Crisis, die in de jaren tachtig veel spaarbanken in Amerika verwoestte.”

En hoe zit het met de niet-renderende leningen op de balans van Europese banken, de zogenoemde zombieleningen?

SINN. “Dat probleem is enorm. Het staat op het punt naar buiten te komen. Dat is de reden waarom er nu zo’n intense lobby is voor een bankenunie.”

Waar hebben we dit eerder gezien?

SINN. “Ik denk vaak aan Japan. De Japanse zeepbel barstte in 1990 en zeven jaar later waren de banken in moeilijkheden. Je bent een paar jaar in staat de waarheid te verbergen, maar dan komt het probleem echt tevoorschijn. We zijn dicht bij dat punt in Europa.”

Hoe zal Draghi de boel rechtbreien?

SINN. “Door geleidelijk de dosis te verlagen. Mario Draghi zal dat overlaten aan zijn opvolger. Het is heel moeilijk die rommel op te ruimen. Als de ECB haar beleid tracht te ontspannen, komt Italië in grote problemen. Dat ECB-beleid is eenrichtingsverkeer. Je kunt de rentevoeten verlagen, maar een weg terug is heel lastig.”

Jongere generaties zullen zich afvragen waarom het Verdrag van Maastricht in de eerste plaats werd ondertekend.

SINN. “Mijn interpretatie: iemand in Europa was failliet en moest worden gered. Italië, Spanje en Portugal betaalden rentepercentages van 12 procent op tienjarige overheidsleningen en konden hun overheidsschuld niet financieren. Italië had een schuldquote van 120 procent. Het wilde dolgraag de muntunie, met als doel de rentetarieven te verlagen naar het Duitse niveau, dat 5 procentpunt lager lag. De eerste spreadreductie tussen noord en zuid kwam met de introductie van de euro. Investeerders dachten dat niemand meer failliet kon gaan, en daar hadden ze gelijk in.”

Waarom heeft Duitsland daarmee ingestemd?

SINN. “De Duitse eenwording. Frankrijk stemde niet in of deed alsof. Tenzij Duitsland het Verdrag van Maastricht ondertekende en zijn Duitse mark opgaf. Het was dus een tegenprestatie. Duitsland bracht zijn munt en zijn kredietwaardigheid in het spel om een faillissement van Zuid-Europa te voorkomen. Frankrijk ging akkoord met de Duitse eenwording. Toen de Duitse eenwording als tegenprestatie op tafel kwam, hoefde Frankrijk de prijs van Europese politieke unie opeens niet te betalen.

Wie was de grote winnaar?

SINN. “Sommigen zouden Duitsland zeggen, omdat de eenwording anders niet zou hebben plaatsgevonden. Ik ontken dat. Ik denk dat Frankrijk niets had kunnen doen tegen de Duitse eenwording, omdat Gorbatsjov en Bush het wilden. De andere winnaars waren Italië, Spanje, Portugal en impliciet Frankrijk, omdat dit de Franse markt was.”

Lenen werd plotseling erg goedkoop voor Zuid-Europese overheden.

SINN. “Ja maar ook de bestaande schuld werd goedkoper. Italië heeft zo veel rente op de overheidsschuld bespaard, dat het zijn btw had kunnen afschaffen en dan was er nog altijd een klein overschot geweest.”

Wat deed Italië met dat enorme voordeel?

SINN. “De gespaarde rente hadden ze kunnen gebruiken om de schulden af te lossen. Als Italië dat had gedaan, zou de schuld-bbp-ratio nu ver onder 60 procent zijn. Maar ze gebruikten het voor uitgaven. Het was voor de zuidelijke landen een keynesiaans programma. Het was een overdracht die meer overheidsuitgaven in het zuiden mogelijk maakte. Daarnaast waren er de stimulerende effecten van lagere rentetarieven, waardoor al die landen én de private sector meer begonnen te lenen.”

Met een vastgoedzeepbel tot gevolg.

SINN. “In Spanje en Ierland maakten mensen van de gelegenheid gebruik om te lenen en onroerend goed te kopen. Daar veroorzaakte de euro een huizenhausse met veel bouwactiviteit en veel banen in de woningsector. In Griekenland en Portugal kwam de hausse vooral voort uit extra overheidsuitgaven. De ambtenarenlonen en de pensioenen stegen. Gepensioneerden hadden geld om naar het restaurant te gaan en de eigenaar van het restaurant kon naar de kapper enzovoort. De euro deed de lonen in die landen veel sneller stijgen dan de productiviteit. Zo werden de landen van hun concurrentievermogen beroofd, omdat ze almaar duurder werden.”

En toen kwam de financiële crisis op Wall Street.

SINN. “De val van Lehman Brothers betekende dat die landen werden afgesneden van de kapitaalmarkt. Kredietverstrekkers weigerden herfinancieringden en vroegen om de terugbetaling van hun krediet aan het einde van de looptijd. Dat heeft de onevenwichtigheden in Europa sterk vergroot, ten nadele van de noordelijke landen in de eurozone.”

Wat was het nieuwe omslagpunt?

SINN. “De whatever ittakes-belofte van Mario Draghi in 2012. In feite werden euro-obligaties gemaakt van overheidsobligaties. Dat heeft de spreads verminderd.”

Veel landen doen het inmiddels goed met een vrij sterke bbp-groei. Het werkt dus?

SINN. “Maar het concurrentievermogen in de meeste landen is niet hersteld. Noch Portugal noch Italië deed iets in de afgelopen tien jaar, nul.

De stimuleringsmaatregelen van de ECB hebben de reële economie dus niet ondersteund?

SINN. “De binnenlandse economie wel, omdat de overheden weer goedkoop konden lenen. Door de grotere rol van de overheidssector zijn er banen gecreëerd en lopen de lonen op. Er is de hogere levensstandaard, er zijn de middelen, maar het zal de maakindustrie niet helpen. Je geeft de landen de Hollandse ziekte. Toen Nederland in de jaren zestig de gasvoorraden vond, stegen de inkomsten uit de gasuitvoer en de lonen in de publieke sector en de energiesector. De binnenlandse sector werd gestimuleerd en de invoer nam toe, maar ook het concurrentievermogen van de Nederlandse exportindustrie werd ondermijnd door de hogere lonen. Dat is vandaag ook in Zuid-Europa zichtbaar.”

Helpt een geldboom niet om een land productiever te maken?

SINN. “Integendeel. Dat zie je heel duidelijk in Ierland. De zeepbel van Ierland knapte twee jaar voor Lehman. Er was geen reddingsplan, geen ECB-geld, niets. Ierland moest zichzelf helpen. Het moest zijn lonen en prijzen verlagen om weer competitief te worden. Dat werkte. Toen kwam het geld. Ierland werd in 2010 opgenomen in het nieuwe reddingsprogramma EFSF. De Ierse reële devaluatie stopte abrupt.”

Ook Donald Trump strooit met geld. Gelooft u dat de belastinguitgaven zichzelf terugverdienen door een impuls voor de economie?

SINN. “Nee, het lijkt erg op de hervorming van Ronald Reagan en er was toen ook nog geen laffereffect. Econoom Arthur Laffer had voorspeld dat het allemaal zelffinancierend zou zijn. Maar er ontstond een tekort van 600 miljard dollar in de eerste termijn van Reagan. Hij moest zijn beleid van belastingverlagingen deels terugdraaien.”

Wanneer zullen die problemen zich bij Trump manifesteren?

SINN. “Reagan werd in het najaar van november 1980 verkozen en introduceerde zijn belastinghervorming in 1981. In 1982 begon de Latijns-Amerikaanse schuldencrisis. In 1983 zagen we de piek in de rentetarieven. De dollar schoot omhoog. Dus het duurde twee à drie jaar voordat het volledige effect duidelijk werd.”

Genoeg tijd voor Trump om herkozen te worden.

SINN. “Inderdaad. Er wordt voorspeld dat de Trump-hervorming de komende jaren een tekort van meer dan een biljoen dollar zal opleveren. Trump introduceerde behalve belastingverlagingen ook investeringsstimulansen en de mogelijkheid kapitaalsinvesteringen meteen af te schrijven. Dat zal de rentetarieven stimuleren. Dat leidt tot een herschikking van internationale portefeuilles ten gunste van de dollar. Wat het met de aandelenmarkten zal doen? Dat zou ik niet durven te zeggen.”