Enron, tien jaar later

MARC BUELENS

Tien jaar geleden werd de wereld opgeschrikt door een bloederige aanslag op de Twin Towers. 9/11 is uitvoerig herdacht. Maar in het zakenleven was er tien jaar geleden sprake van verschillende aanslagen: Enron, WorldCom, Lernout & Hauspie, om er maar enkele te noemen. Die aanslagen zijn heel weinig herdacht. Waarschijnlijk omdat de vijand ‘in het systeem’ zat en niet vanuit het buitenland opereerde.

Tien jaar later, met wat afstand, kunnen we even terugblikken op de lessen uit Enron & co. Een eerste vaststelling is uiteraard dat het aantal schandalen niet bepaald is afgenomen. Murdoch, Olympus, Dexia zijn maar enkele recente voorbeelden. Het kapitalisme gaat overduidelijk niet ten onder aan aanvallen van buitenuit. Niet de vakbonden of een gebureaucratiseerde overheid, niet de groenen of de religieuze fanatici zijn de oorzaak van de grootste waardevernietigingen, maar de bedrijven zelf. Grote politieke partijen gaan zelden ten onder aan de kwaliteit van hun tegenstrevers. Wel aan interne twisten, corruptie, verraad aan de eigen idealen. Bedrijven ook. Ze prediken de vrije markt, die per definitie transparant is, en onttrekken dan zo veel mogelijk transacties aan die markt.

Een tweede vaststelling is dat de partijen die in 2001 volledig buiten schot leken te blijven, namelijk onroerend goed en de banksector, ongeveer vijf jaar later de volle laag kregen. Op hun beurt leken toen de landen (en de kerk) buiten schot te kunnen blijven, en nu tuimelen de landen als dominostenen. De kerk is al onderuitgehaald. Dat is erg verontrustend. Wie of wat tuimelt er over vijf jaar? Gezondheidszorg? Wetenschap? Voedingssector? Oliemaatschappijen? Retail? Nog eens onroerend goed, maar dan in andere landen? Ik lees met steeds grotere ongerustheid de oproepen in de beleggingsblaadjes dat onroerend goed zo veilig is. Dat dachten ze in Tokio in 1990 en in Las Vegas in 2005 ook… We hebben overigens al een voorbeeld van een totaal nieuw slachtoffer: de euro. Wie had dat durven te denken drie jaar geleden?

Een derde vaststelling is dat de crisissen steeds omvattender worden. In 2001 had je een combinatie van reusachtige fraude en een internetzeepbel. De rest van de economie bleef buiten schot; ze herstelde zich dan ook snel, of ze kreeg op zijn minst via de banksector steroïden toegediend. In 2007 sleepte de banksector de rest van de economie mee, maar toch was de crisis vooral een financiële crisis. De huidige crisis is echter zowel politiek, economisch als financieel. De dominostenen vallen in drie richtingen tegelijkertijd. Zelfs de democratie als instelling dreigt meegesleurd te worden.

Een vierde vaststelling is dat de consensus rond de problemen afneemt. Hoe ernstiger ze worden, hoe meer gepolariseerd de analytici wel lijken te worden. We moeten een stap vooruit, maar niemand kan op overtuigende wijze zeggen in welke richting. Een dramatisch besparingsplan haalt een economie pas goed onderuit, maar een voorzichtig besparingsplan kalmeert de markten niet, of verzandt in politiek gebakkelei. Wie weet het nog? Zelfs over de opwarming van de aarde bereikt men geen consensus meer. Moeten we echt eerst koken in eigen nat vooraleer we een klein percentage van onze huidige welvaart gaan opgeven?

Een vijfde vaststelling is het stilzwijgen van een aantal partijen. Intellectuelen worden wel voor een micro gesleept, maar hun woorden verdwijnen in de wind, want ze hebben maar net gesproken of hun beweringen zijn al door de feiten achterhaald. Religieuze leiders voelen wel degelijk aan dat hun klassieke verhaal over ‘mededogen’, ‘aandacht voor het hogere’ of ‘geven aan de armen’ geen antwoord biedt aan een via Facebook verbonden massa die erbij staat en ernaar kijkt; je ziet boeiende bewegingen, je ziet hoe kunstenaars protesteren, maar ook die stem klinkt veel stiller dan de zoveelste heruitzending van FC De Kampioenen. De rechtsstaat komt in het gedrang en je zou verwachten dat de meest wijze rechters met gezag de stem verheffen. Maar ook zij worden nauwelijks gehoord.

Een zesde vaststelling is dat men het vaak zelfs over de cijfers niet eens geraakt. Statistieken worden echt gebruikt zoals een lantaarnpaal door een dronkaard, niet om de omgeving te verlichten, maar om ertegen te leunen. Keer op keer kan je lezen dat de vorige cijfers verkeerd waren, slecht geïnterpreteerd, vervalst of onvolledig. Wist u dat alle landen ter wereld samen zo’n 300 miljard dollar meer uitvoeren dan dat ze samen invoeren? Het lokte The Economist de bedenking uit dat we in het geniep blijkbaar naar Mars uitvoeren. Er zitten dus rekenfouten in de cijfers van de orde van grootte van de totale Belgische schuld. En die is zeer groot, vertelt men mij telkens opnieuw.

Een zevende en laatste vaststelling is dat de mechanismen die ons zouden moeten doen leren, en die toch al wel uitvoerig beschreven zijn in de standaardwerken rond de lerende organisatie, helemaal niet in actie lijken te schieten. We hebben blijkbaar echt niets geleerd uit Enron, Lehman Brothers of Madoff. We staan gewoon te trappelen om te mogen herbeginnen. Vreemd en beangstigend.

De auteur is partner-hoogleraar management aan de Vlerick Leuven Gent Management School.

Wist u dat alle landen ter wereld samen zo’n 300 miljard dollar meer uitvoeren dan dat ze samen invoeren?