Doping in België Wie produceert? Wie levert? Wie ‘pakt’?

Het wielercircus van de Tour de France draait op volle toeren. Bovenmenselijke inspanningen worden er geëist. Doping kan helpen, net als in andere sporten. Maar wie levert die verboden stimulerende middelen? De apotheker om de hoek, de maffia of toch maar de veearts? En hoe belangrijk is die handel? Trends dook onder in het zwarte circuit. En ontdekte dat ook recreatieve sporters (wielertoeristen, joggers, tennissers…) een interessante markt vormen.

(*) Ronny is niet de echte naam.

Om de drie minuten gaat het licht uit in de krap bemeten kelderruimte van een modern appartementsblok in een stukje Vlaams verstedelijkt gebied. De echo’s van aarzelende fluisterstemmen weerkaatsen veelvuldig. Achter een onopvallende deur heeft Ronny (*) zijn handeltje van tweedehandse fietsen, voedingssupplementen en dopingproducten opgeborgen. De omerta in het peloton heerst nog altijd, maar wielrenners onder elkaar hebben geen geheimen. Een Trends-zoektocht in het peloton van de eliterenners zonder contract (de vroegere amateurs) leverde probleemloos een lijstje met te contacteren personen op. Meer dan één behulpzame vinger wees in de richting van Ronny.

‘Le pot belge’ heet niet toevallig zo

Iedereen in het Vlaamse wielermilieu kent Ronny, want hij toefde jarenlang zelf in het peloton, weliswaar zonder er ooit veel potten te breken. “Epo heb ik niet meer in voorraad,” verontschuldigt hij zich. “Het product is gemakkelijker op te sporen en daarom houden ze er zich nu minder mee bezig. Maar geef me een paar dagen en dan heb ik er.” Een agressieve blik geeft aan dat hij niet dieper wil ingaan op de vraag wie die ‘ze’ dan wel mogen zijn. Van de gelegenheid maakt Ronny wel gebruik om de rest van zijn assortiment aan te prijzen. Dat bestaat onder andere uit Actovegin – een extract van kalfsbloed dat vijf jaar geleden al in de entourage van de US Postal-ploeg van Lance Armstrong circuleerde – en anabole steroïden zoals Deca-Durabolin, Sustanon en Drive.

De dopinghandel is het schoolvoorbeeld van een aanbodgedreven markt. De naïeve sporter stelt weinig of geen vragen en slikt, letterlijk en figuurlijk, gewoon alles wat het circuit hem aanbiedt. De dealers doen dan ook hun uiterste best om de vermeende magische krachten van hun producten extra dik in de verf te zetten. Op die manier is het dan ook niet verwonderlijk dat bepaalde mythes kunstmatig in leven worden gehouden. Zo maakt notoir dopingjager professor Frans Delbeke zich vrolijk over het feit dat Actovegin nog altijd immens populair is in het circuit, terwijl hij niet meteen het nut van het product ziet (zie ook tabel: Cannabis levert grootste aantal positieve controles op).

Belgen hebben altijd al een vooraanstaande rol gespeeld in de internationale dopinghandel. Jacques Rogge, toen nog gewoon lid van de medische commissie van het Internationaal Olympisch Comité (IOC), kreeg in 1999 nog het volledige wielermilieu over zich heen, toen hij fijntjes opmerkte dat er nogal wat landgenoten als verzorger actief waren in buitenlandse ploegen en daar niet echt onbesproken bleven. Dat een populaire dopingcocktail als koosnaampje ‘le pot belge’ (een mix van amfetamines, pijnstillers, cafeïne, cocaïne en heroïne) kreeg, betekent een extra aanwijzing voor de Belgische aanwezigheid in het milieu. Toch krijgt de zwendel in stimulerende producten steeds nadrukkelijker een internationaal karakter. Tussen de farmaceutische industrie waar de dopingmaffia haar grondstoffen betrekt en de uiteindelijke consument staat er een fijnmazig netwerk. Volgens nationaal hormonenmagistraat Johan Sabbe bestaat die hiërarchie uit een viertal echelons, waarvan in totaal een paar tientallen mensen, exclusief de dealers die hij tot de gebruikers rekent, deel uitmaken.

Democratisering van het dopinggebruik

Van roeien over wielrennen tot gewichtheffen – kracht is een van de basisvereisten in de meeste sporttakken. Het is dan ook niet verwonderlijk dat klassieke anabole steroïden nog steeds erg in trek zijn. Al tientallen jaren lang trekken ambitieuze sportievelingen zonder gêne naar hun huisarts om een anabolenkuurtje los te peuteren. Wanneer die weigert of wanneer de voorgeschreven hoeveelheden te klein zijn, gaat hij desnoods aankloppen bij een tweede arts. Veel risico’s lopen die artsen niet, want zij beroepen zich op hun vrijheid van therapie. Veelvoorschrijverij is wel strafbaar, maar de controle daarop is zo goed als onbestaande. Het directoraat-generaal Geneesmiddelen stuurt amper vijftien inspecteurs op pad om de vijfduizend apotheken en drieduizend dierenartsendepots in ons land te controleren.

“Toch gaat de sporter steeds minder zijn heil zoeken in het reguliere kanaal,” klinkt het ietwat verrassend uit de mond van professor Frans Delbeke. Dat in het illegale circuit de anonimiteit compleet is, terwijl de prijzen er nauwelijks hoger liggen, verklaart wellicht deze evolutie. Zo kost het testosteronpreparaat Sustanon 250 bij Ronny vandaag – de zwarte markt hanteert een dagprijs die nogal eens kan schommelen naargelang van het aanbod – 7,50 euro, terwijl de apotheker er 7,24 euro voor vraagt. De bijsluiter raadt één injectie aan per drie weken, maar sporters durven er zich zelfs tot vier keer per week mee in te spuiten, twaalf keer de aangewezen dosis. Toch blijft Sustanon 250 een van de goedkopere middelen op de markt. Zo moet je voor een epokuur van een maand al vlug 600 tot 800 euro op tafel leggen. Groeihormonen – die vooralsnog niet te detecteren vallen – zijn nog duurder.

Een enkele vermogende recreatieve sporter niet te na gesproken, zijn deze twee laatste producten dan ook vooral voorbehouden voor professionele sporters. Al neemt het aantal vrijetijdssporters dat naar obscure ampullen en spuiten grijpt zienderogen toe. Een evolutie die de handelaren – de eurotekens in de ogen – met plezier aanschouwen. Voor hun business is de democratisering van het dopinggebruik een ware zegen (zie ook kader: Wie kan gecontroleerd worden?).

Spanje: zon, strand en anabolen

Veel mensen fronsten de wenkbrauwen toen bleek dat klassiekerkoning Johan Mu- seeuw in verband gebracht werd met een veearts. Heel wat producten worden zowel in sportkringen als in de veeartsenij op grote schaal gebruikt. Denk maar aan clenbuterol, een middel met een anabole werking dat het vet omzet in spierweefsel, zelfs zonder training. Ook de anabolencocktail Drive is zowel populair bij paardenliefhebbers als bij krachtsporters. In zijn pas verschenen boek Prisonnier du Dopage vertelt de Fransman Philippe Gaumont (oud-winnaar van Gent-Wevelgem) hoe zijn ploegmaat Jo Planckaert hem had afgeraden om oxyglobine te gebruiken. Oxyglobine is synthetische hemoglobine, bestemd voor veterinair gebruik en Planckaert had er alleen maar buikpijn van gekregen.

Vertoont de controle in het medische circuit nog belangrijke hiaten, dan is dat des te meer het geval voor de veeartsenij. Het grote probleem is het systeem waarbij de veearts zelf producten mag leveren vanuit een depot waarvoor hij zich bevoorraadt bij de apotheek. Maar nu zijn er veeartsen die zelf eigenaar zijn van één of meer apotheken waardoor de deur openstaat om ongeremd producten door te sluizen naar het sportmilieu. “Wie zal zeggen of een veearts een hormonenspuit in het achterwerk van een koe dan wel in dat van een bodybuilder heeft geprikt?” drukt Dirk Broeckx, secretaris-generaal van de Algemeen Pharmaceutische Bond (APB), het plastisch uit. Ook hij merkt dat de situatie verziekt is, wat de status van het apothekersvak schade berokkent.

De link tussen de veeartsenij en het sportmilieu is ook de overheid niet ontgaan. Sinds 2004 is de hormonencel, onder leiding van nationaal hormonenmagistraat Johan Sabbe, nu ook bevoegd voor humane doping. Hij beklemtoont dat dit illegale kanaal op korte termijn zal opdrogen. “Wanneer een veearts een product uit depot neemt, moet hij dit sinds kort ook uitschrijven, wat een tracering makkelijker maakt. De controles daarop zijn nog niet wat ze moeten zijn, maar op termijn zal deze maatregel zeker een heilzaam effect hebben.”

Voor grootgebruikers is het maar een klein kunstje om zelf in de behoeften aan anabole steroïden te voorzien. Zo is het een publiek geheim dat de Spaanse apothekers niet echt moeilijk doen wanneer eens een voorschrift ontbreekt. Officieel om aan het barre winterweer bij ons te ontsnappen, bereiden duizenden sporters jaarlijks het nieuwe seizoen voor in Tenerife, Lanzarote of de buurt van Calpé. “Zodra het trainingsschema is afgewerkt, breekt de tijd aan om te gaan shoppen,” vertelt een jong eliterenner zonder contract over zijn wedervaren tijdens een stage met zijn ploeg. “Met tassen vol verboden producten komen de sporters wat later het hotel binnengestrompeld.” Dat Spanje de draaischijf voor anabolica is, bleek in juni nog, toen de politie een belangrijk netwerk kon oprollen. Zeventig mensen werden opgepakt, zes laboratoria ontmanteld en meer dan 30 miljoen doses stimulerende middelen in beslag genomen.

Internet dient alleen als informatiebron

Met de opkomst van het internet beschikt de ambitieuze sporter nu ook nog over een extra kanaal om zijn voorraad op peil te houden. Domeinnamen zoals www.anabolicsteroids.org en www.shop.anabolicsonline. com laten weinig aan de verbeelding over en bieden een compleet gamma van stimulerende middelen aan. Ook voor Viagra ben je hier aan het juiste adres. Navraag leert dat veel van deze bedrijfjes geregistreerd zijn in Oost-Europa. Er zijn echter steeds meer signalen dat de zwendel zich aan het verleggen is naar landen als China, Maleisië, India, Pakistan en Iran.

Uit onderzoek van het Nederlands Centrum voor Dopingvraagstukken (Necedo) blijkt echter dat het succes van de internethandel niet overschat mag worden. In de eerste plaats ligt de prijs er een stuk hoger dan die op de zwarte markt. Wat surfen op het web toont aan dat de prijs voor een verpakking Sustanon 250 schommelt rond 15 dollar (12,50 euro) met zelfs pieken tot 23 dollar (19 euro). Bij Ronny ben je duidelijk beter af, want hij is bijna de helft goedkoper. Voorts blinken de aanbieders op het internet niet meteen uit in betrouwbaarheid, want heel wat bestelde en betaalde producten bereiken nooit de consument. “Het internet is geen betrouwbare aanvoerlijn van dopingmiddelen, maar moet vooral gezien worden als een belangrijke bron van informatie,” concluderen de onderzoekers van Kleij en de Hon in hun rapport.

Mensen die stimulerende producten via het internet bestellen, bevinden zich in de illegaliteit. Al moet daar meteen aan toegevoegd worden dat de pakkans uiterst miniem is. Slechts per ongeluk wordt er in Zaventem eens een pakketje onderschept. Het illegale circuit houdt wel belangrijke gezondheidsrisico’s in voor de spuit- en slikgrage sporters en dit wegens het enorme aantal vervalsingen. Zo toonde het Necedo-onderzoek aan dat meer dan 50 % van de preparaten op de zwarte markt nep is (zie kader: Autolak in plaats van anabolen). Wat opvalt, is dat in een aantal stalen de dosering veel hoger was dan aangegeven. De onderzoekers zien daarin een (levensgevaarlijke) marketingtruc van de producenten die vooral toegepast wordt bij een eerste bestelling. De nieuwe klant merkt meteen het overweldigende resultaat van zijn kuur, waarop hij het product natuurlijk blijft kopen.

Het epotijdperk

Midden jaren negentig greep er een revolutie plaats in zowat alle duursporten. Het gebruik van erythropoëtine (epo), een middel dat oorspronkelijk bedoeld was om de levenskwaliteit van nierpatiënten met bloedarmoede te verhogen, zorgde ervoor dat de wereldrecords bij bosjes sneuvelden. Bij ontstentenis aan epo kwamen de Belgische atleten er in die periode niet meer aan te pas. Hun zoektocht werd bemoeilijkt door het feit dat epo in eigen land alleen verkrijgbaar was in ziekenhuisapotheken. Het duurde echter niet lang vooraleer de sporters door hadden dat het product wel in de gewone apotheek verkrijgbaar was in landen als Duitsland, Italië, Zwitserland en Spanje. Het milieu begon onmiddellijk trafieken te organiseren, waarbij koeriers en zelfs vrachtwagenchauffeurs werden geëngageerd. Vooral Italië bleek een belangrijke doorvoerhaven te zijn. Een onderzoek toonde aan dat amper 20 % van de verkochte producten daar in de ziekenhuizen was terechtgekomen. De rest had zich als een olievlek over de Europese fitness- en sportclubs verspreid.

Insiders hebben vooralsnog geen weet van vervalste epo op de zwarte markt, maar toch loopt de gezondheid van de sporter ook hier gevaar. Epo moet namelijk bewaard worden binnen zeer nauwe temperatuurmarges (beneden 6 °C). Geen enkel probleem voor de producten in het reguliere circuit, want de producenten bouwden een sluitende koudeketen uit. Die kwaliteitsgarantie is er veel minder in het illegale circuit, al worden de producten wel afgeleverd in een koelcontainer. Een extra risico voor de gebruiker vormt het feit dat de middelen in het illegale circuit niet meer traceerbaar zijn voor de producent. Een situatie die men intussen kent bij Janssen-Cilag, want zij kregen te maken met een kwaliteitsprobleem. Bij patiënten die langdurig het product Eprex onderhuids inspoten, viel de productie van rode bloedcellen weg. Achteraf bleek dat de epo had gereageerd met de rubberen stop van de verpakking. Alle Eprex-verpakkingen werden van de markt gehaald, behalve een ongekend aantal dat nog een tijdlang op de zwarte markt circuleerde.

De producenten – het gros van de markt wordt verdeeld onder Roche (Neorecormon), Janssen-Cilag (Eprex) en Amgen (Aranesp) – zitten verveeld met het misbruik van hun producten door de sportwereld. “Het gevaar is niet denkbeeldig dat de echte patiënt daar op termijn de dupe van wordt,” waarschuwt dokter Christian De La Porte, medisch directeur en directeur public affairs van Janssen-Cilag. Toch hebben de producenten tot nu weinig ondernomen om het probleem te bestrijden. De epomarkt is dan ook big business. Volgens het marktonderzoeksbureau Marketresearch.com was de wereldwijde handel in 2003 goed voor een omzet van 10,3 miljard dollar (ruim 8,5 miljard euro), een cijfer dat jaarlijks nog met zowat 20 % aandikt. Het valt voor de industrie echter te vrezen dat de recent ontwikkelde epotest – die door de advocaten van triatleet Rutger Beke wel ter discussie wordt gesteld – een fameuze knik in de groeicurve zal veroorzaken.

Dirk Van Thuyne

Oxyglobine is synthetische hemoglobine, bestemd voor veterinair gebruik. Jo Planckaert waarschuwt voor buikpijn.

Duizenden sporters bereiden jaarlijks het nieuwe seizoen voor in Spanje. “Zodra het trainingsschema is afgewerkt, breekt de tijd aan om doping te gaan shoppen.”