“De wraak voor Irak is in de maak”

Waren de aanslagen van 11 september 2001 echt zo wereldschokkend? Economisch historicus Eric Buyst ziet gelijkenissen met de Varkensbaai, de Eerste Golfoorlog en de oliecrisissen. Twee jaar na datum maakt hij de balans op: “Dit was uniek”.

“Ik hoor het Mark Eyskens ( CD&V) nog zeggen, de avond van 11 september 2001: ‘Vandaag is de Derde Wereldoorlog begonnen’. Die uitspraak lijkt me vandaag iets minder overdreven dan ze me toen in de oren klonk. De afgelopen maanden ben ik tot de conclusie gekomen dat we op die dag qua politieke en economische gevolgen écht unieke gebeurtenissen hebben meegemaakt.” Aan het woord is Eric Buyst, hoogleraar Economische Geschiedenis aan de KU Leuven.

Wie op zoek gaat naar momenten in de naoorlogse geschiedenis die enigszins vergelijkbaar zijn met het drama van 11 september 2001, komt volgens de Leuvense specialist uit bij drie gebeurtenissen: de Cuba-crisis van 1961, de Golfoorlog van 1990-1991 en de oliecrisissen van 1973-1974 en 1979-1980. “Ook de Cuba-crisis veroorzaakte veel paniek in het Westen, als gevolg van de nucleaire dreiging. Zoals nu schoot de conjunctuur scherp naar beneden, net als de beurzen en het consumentenvertrouwen,” aldus Buyst. Het verschil met 11 september is dat de Cuba-crisis niet tot grote materiële en menselijke schade heeft geleid. “Bovendien stonden de Amerikanen tegenover een vijand die ze kenden – de sovjets – en van wie ze de acties en reacties behoorlijk accuraat konden inschatten. Maar er hingen aan de Cuba-crisis geen structurele economische gevolgen vast, wat trouwens ook geldt voor de Golfoorlog van 1990-1991. Die oorlog was ook beperkt in de tijd en bleef zonder grote materiële schade in het Westen en werd gevoerd tegen een zichtbare vijand.”

Die twee oliecrisissen hadden heel andere kenmerken, maar dat maakt ze volgens Buyst niet minder relevant. Rond de Cubaanse kwestie en de Golfoorlog van 1990-1991 speelden de Amerikanen van bij de aanvang politiek heel nadrukkelijk de eerste viool. Maar bij de politieke problematiek achter de twee oliecrisissen raakten ze pas in een tweede fase betrokken: tijdens de eerste als grote beschermheer van Israël, bij de tweede naar aanleiding van de gijzeling in de Amerikaanse ambassade in de Iraanse hoofdstad Teheran. Ook economisch zijn er verschillen. “In Cuba en de Golf ging het om een hevige maar in de tijd beperkte schok. Bij de oliecrisissen kregen we uiterst forse prijsstijgingen voor ruwe olie met aanzienlijke negatieve effecten op langere termijn,” aldus Buyst. “Het economische weefsel in het Westen had ruim tien jaar nodig om zich aan te passen aan de gevolgen van die hoge olieprijzen, en in Europa zijn we nog altijd niet hersteld van de klap die de werkgelegenheid toen heeft gekregen.”

Leve Alan Greenspan!

Wat de economische gevolgen voor de wereld na 11 september zo bijzonder maakt, is de combinatie van de relatieve kortetermijneffecten van de Varkensbaai en de Eerste Golfoorlog met de kwalijke langetermijneffecten van de twee oliecrisissen. “Voor de economische gevolgen op korte termijn, hoeft het natuurlijk geen betoog dat de aanslagen op een ontzettend hachelijk moment vielen,” beklemtoont Buyst. “Vooral in de VS zaten ze volop hun wonden te likken na het uiteenspatten van de informatica- en telecomzeepbel, die zich in de loop van de jaren negentig had ontwikkeld. De recessie, die al maanden eerder was ingezet, kreeg door de aanslagen extra wind in de zeilen. Onderschat ook niet de impact die 11 september had via de schade aan de financiële structuur in de VS – zowel materieel als qua menselijk kapitaal.”

De Leuvense hoogleraar breekt een lans voor Alan Greenspan, de voorzitter van de Amerikaanse centrale bank ( Fed), en de manier waarop die de nadelige effecten op korte termijn aanpakte – ook al wordt hij de jongste tijd bedolven onder de kritiek. “In de periode onmiddellijk na 11 september hebben Greenspan en de Fed uitstekend gereageerd. Ze zetten alle liquiditeitspoorten open om te voorkomen dat het zwaar gehavende financiële systeem extra zou haperen doordat er te weinig geldmiddelen voorhanden zouden zijn. Het is misschien wel zo dat de man ook bijgedragen heeft aan de totstandkoming van de zeepbeleconomie van de jaren negentig, maar als crisismanager kan hij stilaan een indrukwekkend palmares voorleggen. Denk maar aan de manier waarop hij de beurscrash van oktober 1987 en de Mexicaanse, Aziatische en Russische crisissen van 1997-1998 aanpakte.”

Ook de regering van George W. Bush speelde volgens Buyst in het begin vrij goed in op de nieuwe situatie. “Met belastingverlagingen en verhoogde publieke uitgaven gaf ze impulsen die het zwaar geschokte vertrouwen – in de VS én de rest van de wereld – weer een stuk opkrikten.”

Vele kleintjes

Tot zover de korte termijn. Maar intussen werden ook de effecten op de lange termijn steeds duidelijker. “Die kun je eigenlijk samenvatten als een verhoging van een aantal transactiekosten in heel het economische bestel,” legt Eric Buyst uit. “Het gaat daarbij niet om één of twee heel opvallende fenomenen, maar om een veelheid aan kleine euvels die cumulatief geweldig negatief op de economische ontwikkeling dreigen in te werken.”

Neem bijvoorbeeld de verzekeringssector. Niet alleen ging een hele resem verzekeringspremies soms zeer fors de hoogte in, het aantal onverzekerbare risico’s nam ook sterk toe. “Je mag de gevolgen daarvan echt niet onderschatten,” bezweert Buyst. “Het verhoogt niet alleen de kosten voor ondernemingen en particulieren, het drijft ook het systeemrisico stevig op. Risico’s blijven nu immers meer hangen op niveaus waar er maatschappelijk niet op de best mogelijke manier mee wordt omgegaan.”

Nog een voorbeeld: de steile toename van de uitgaven voor beveiliging, zowel door de overheid als door bedrijven en individuen. Dat komt sommige sectoren natuurlijk ten goede, maar het overkoepelende effect op de economische activiteit is toch duidelijk negatief.

En dan is er nog de tendens bij grotere bedrijven en banken om zich meer verspreid te gaan organiseren om zo te voorkomen dat de hele organisatie plat gaat door één doelgerichte terreuractie. Buyst: “Het is wellicht veiliger om je op diverse locaties te vestigen, maar zo’n decentralisatie zorgt vaak voor een aantal heel diverse extra kosten.”

De dollar zal crashen

En dan zijn er nog de consequenties van de eerste beleidsreacties, vooral in de VS. “Hier moet ik mijn lof voor Greenspan nuanceren,” geeft Buyst toe. “Hoe adequaat hun aanvankelijke reacties ook waren, zowel Greenspan en de Fed als de regering-Bush deden uiteindelijk aan stevige overshooting. Monetair liet Greenspan de kraan wellicht te lang openstaan. We zitten nu met negatieve reële rentevoeten op korte termijn. Dat ontmoedigt het sparen nog meer en versterkt de structurele problematiek van de schuldexplosie in de VS nog verder. De Amerikaanse economie krijgt steeds meer het karakter van een junkie-economie. Dat de Bush-administratie een budgettair overschot razendsnel in aanzienlijke deficits heeft omgezet, duwt alles nog meer in die richting.”

Bovendien wordt vaak vergeten dat het Amerikaanse begrotingstekort in belangrijke mate samenhangt met een escalatie van de militaire uitgaven. “Dat zijn niet echt productieve investeringen,” aldus Buyst. “Economisch onderzoek wijst uit dat de langetermijngevolgen van een verhoging van de militaire uitgaven op de economische groei veeleer negatief uitvallen. De monetaire en budgettaire extravaganza van de Amerikaanse autoriteiten vloeien samen in het gigantische deficit op de lopende rekening van de Amerikaanse betalingsbalans. Ze praten nu hardop over een deficit van 6 % van het BBP! Dat kán zo niet verder. Daar moet onder meer een crash van de dollar van komen. Het gevolg van de huidige beleidsopties in de VS is dat je je zeer grote vragen moet stellen bij de kracht en de duurzaamheid van het ontluikende herstel.”

En wat is de rol van Europa in dit hele verhaal? We staan erbij en kijken ernaar? Diep zuchtend heft Eric Buyst de handen ten hemel. “Ik ben zeer ontgoocheld, soms zelfs echt beschaamd over wat Europa allemaal doet. Wij zijn op het wereldtoneel tweederangsspelers geworden. Over het netelige probleem van Noord-Korea zit nu zowat iedereen aan tafel, maar Europa werd zelfs niet eens uitgenodigd. Beseffen ze dat wel in de Europese hoofdsteden? Wat heeft Europa nu aan echt constructieve dingen naar voren gebracht in de voorbije twee jaar? De introductie van de euro is vrij probleemloos verlopen, maar voor de rest? De grote leegte. De gewezen grootmachten van Europa schijnen maar niet te willen beseffen dat hun moments de gloire al heel lang achter ons liggen.”

Rem op de handelsstromen

Twee jaar na de dramatische gebeurtenissen van 11 september 2001 ziet de Leuvense economische historicus nog twee andere structurele gevolgen. “Het conflict dat zich nu ontrolt, draait rond tijdsdimensie,” aldus Buyst. In het Westen is denken op drie jaar namelijk al ‘de zeer lange termijn’. Het gaat om de komende zes maanden, om de eerstvolgende verkiezingsslag. Planning op tien jaar bestaat bijna niet meer. Buyst: “Maar mensen als Osama bin Laden denken manifest in een heel andere tijdsdimensie: de aanslagen van 11 september waren in essentie een vergelding voor de westerse misdaden tegen de islam tijdens de Eerste Golfoorlog. Die was in 2001 ruim tien jaar achter de rug. Misschien wordt nu de wraak voor Afghanistan en Irak gepland voor 2006 of nog later. Tussen haakjes: het Westen kan maar beter niet uit het oog verliezen dat ook de Chinezen uitblinken in het denken op langere termijn.”

Tot slot is er nog het toenemende protectionisme. “De wirwar aan maatregelen die vooral de VS de voorbije twee jaar trof om het terrorisme te bestrijden, hebben als indirect maar zeer reëel gevolg dat de internationale handelsstromen belemmerd worden en vaak duurder gemaakt worden,” aldus de Leuvense prof. “De groei van de wereldhandel als motor van wereldwijde economische ontwikkeling komt daardoor uiteraard in de problemen. Ik hoop dat de onderhandelaars op de WTO-top in Cancún ervan doordrongen zijn dat ze best geen olie op het vuur gooien.”

Daan Killemaes

“Door de beleidsopties na de aanslagen moeten we ons grote vragen stellen bij

de kracht en de duurzaamheid van het ontluikende herstel.”

“Op de lange termijn leidden de aanslagen

tot een verhoging van de transactiekosten

in heel het economische bestel. Cumulatief werken die zeer negatief in op de economische ontwikkeling.”