De vrouw en de aap

Drie onvergetelijke vrouwen zorgden voor een doorbraak in het onderzoek naar mensapen : Dian Fossey (berggorilla’s), Jane Goodall (chimpansees) en Biruté Galdikas (orang-oetans). De adembenemende autobiografie van Galdikas brengt hen samen. Drie vrouwen op zoek naar de roots van de mens.

TEKST : LUC DE DECKER

In de nacht van 26 op 27 december 1985 werd de Amerikaanse Dian Fossey met zes machetehouwen vermoord in haar Rwandese onderzoekscentrum. Daar bestudeerde ze al meer dan 15 jaar het gedrag van de uiterst zeldzame berggorilla’s. Waarschijnlijk behoorde de moordenaar tot de stropersbenden die jacht maken op de berggorilla’s om ze te verpatsen aan vermogende liefhebbers of om afrodisiaca te brouwen.

Jane Goodall

was de eerste pionier in de studie van de mensapen. Al sedert 1960 observeert de Londense in het Tanzaniaanse Gombepark chimpansees. De jongste jaren laat ze het veldwerk grotendeels over aan assistenten en woont ze in Dar-es-Salaam aan de Oost-Afrikaanse kust. In de hachelijke beginjaren keerde ze af en toe even terug naar Cambridge, waar ze haar doctoraat behaalde.

De minst bekende onder het haast mythische drietal is Biruté Galdikas. Ze koos ook de minst toegankelijke mensaap : de orang-oetan, die enkel in Sumatra en Borneo in het wild voorkomt. Nu ze haar ontroerende (maar beslist niet zachte) levensverhaal vertelde in De spiegel van het paradijs, kan de erkenning niet uitblijven. In de volumineuze autobiografie leren we niet alleen het opmerkelijk menselijke gedrag van de orang-oetans waarderen, maar ook Galdikas door en door kennen. Terwijl haar vermaarde confraters zich in hun boeken verstopten achter de apen, gooit Galdikas ook haar persoonlijke ontboezemingen te grabbel.

Biruté Galdikas

werd in 1946 geboren in de Amerikaanse zone van Duitsland. Haar Litouwse ouders waren eerst op de vlucht voor de nazi’s, later voor de Sovjets. Kort daarop konden ze emigreren naar Canada, later naar Los Angeles. Daar woonde Biruté als studente antropologie een lezing bij van Louis Leakey. Samen met zijn vrouw Mary bewees de excentrieke Brit dat de wieg van de mensheid in Oost-Afrika stond. Eén van de indrukwekkendste opgravingen deden de Leakey’s in de Olduvai-kloof in het Tanzaniaanse Serengeti-wildpark. Om de leeuwen op afstand te houden, namen ze steeds dalmatiërs mee.

Tot afgrijzen van zijn vrouw en andere wetenschappers, geloofde Louis dat het onderzoek naar levende mensapen essentieel was voor het begrip van de menselijke evolutie. Hij zocht er de ontbrekende schakel in het wetenschappelijk bewijs. Van 1960 tot aan zijn dood in 1972 verzamelde hij er fondsen voor en selecteerde hij drie vrouwen voor het veldwerk. Zijn uitverkorenen stelde hij op de proef met zijn droge humor, die wel eens uit de hand liep. Aan Fossey vroeg hij haar blindedarm te laten verwijderen voor ze vertrok. In het woud kan een ontsteking fataal aflopen. Zes weken na de operatie gaf hij toe dat het een grap was. Aan Galdikas stelde hij clitoridectomie voor, zodat ze minder snel aan vrijen zou toekomen. Biruté vertrok immers samen met haar man Rod en Louis zag een zwangerschap als bedreigend (allicht niet alleen voor haar leven, maar ook voor het onderzoek). Deze keer was het de bij de Keniaanse Kikoejoes opgegroeide Leakey bittere ernst.

Rod Brindamour

was een 17-jarige sportieve, weinig geschoolde jongeman op een Harley-Davidson, toen hij de overijverige 19-jarige studente Biruté leerde kennen. Zes jaar later, op 1 september 1971, vertrokken ze naar het barre binnenland van Kalimantan, het Indonesische deel van Borneo. Daar ploeteren ze in het glibberige regenwoud, zoeken de rode mensapen in het heuphoge moeras en registreren de moeizame vorderingen in hun primitieve hut.

Vier jaar later, de hut wordt dan al geregeld bezocht door orang-oetans die aan hun aanwezigheid gewend geraakt zijn, wordt Biruté zwanger. Een paar weken voor de bevalling duwt ze nog een struise boomkano door de grillige rivier. Rod ligt uitgeteld door malaria achterin de boot. Voor de bevalling van hun zoon Binti vliegen ze wel naar Jakarta. De met bloed besmeurde kraamkliniek in een Borneose stad schenkt hen geen vertrouwen.

Binti

kreeg een opvoeding die doet denken aan Mowgli uit Het jungleboek. Als hij kruipt, krijgt hij een jonge gibbonaap als speelkameraad. Als hij loopt, wordt hij aanvaard door enkele orang-oetans. Hoe comfortabeler de hut ondertussen wordt, hoe meer de partners uiteengroeien. Finaal gaat Rod er met een jonge Indonesische vandoor naar Canada. In overleg neemt hij Binti mee. “Rod zei dat hij niet ondergeschikt wenste te zijn aan een stel mensapen.” Met hun relaties hebben Galdikas, Fossey en Goodall het altijd wat moeilijk gehad. Ze gingen zozeer op in hun onderzoek, hun strijd om het behoud en hun affectie voor de dieren, dat er maar weinig energie restte voor andere verhoudingen en relativering. Vertederend maar bizar zijn de scènes waarin een jonge orang-oetan in het bed slaapt, tussen Biruté en Rod in.

Vandaag bezoekt de 19-jarige Binti zijn moeder in Kalimantan. Hij heeft er nu meer verwanten. Bikuté hertrouwde met een jonge Dajak (één van de oorspronkelijke stammen op Borneo) en kreeg nog twee kinderen, de inmiddels 13-jarige Fred en 11-jarige Jane. Op haar lezingentournees door de VS trekken ze mee, de kinderen uit het woud met hun basketdromen en hun barbiepop.

Er ligt echter een schaduw over dit romantische multiculturele natuurbeeld. Ook de orang-oetans worden zwaar bedreigd, niet alleen door stropers, maar ook door ontbossing. Toen we een tijdje terug zelf door Borneo trokken, zagen we hoe het branden, hakken en zagen dag en nacht verder gaat. Je bent getuige van een groene holocaust en voelt de machteloosheid. Voor de berggorilla’s is de dreiging nog acuter. Ze leven op het drielandenpunt Rwanda-Oeganda-Zaïre (Kivu). In de huidige oorlogsellende spreken de schaarse berichten elkaar tegen.

Jo Bonte

kent de streek als zijn broekzak. “Enkele gorilla’s werden gestroopt, maar de meeste trokken hoger de bergen in”, zegt de Gentenaar. Vorige zomer zat hij nog tussen de gorilla’s in Rwanda. In juli probeert hij het vanuit Oeganda. Enkele jaren geleden gidste hij ons naar de gorilla’s in het Zaïrese vulkaanmassief. Daar werd Fossey begin jaren zestig enkele weken gevangen gezet in een kooi en verkracht door rebellen. Rwanda leek haar toen een rustiger oord om het onderzoek voort te zetten.

Deze zomer neemt Jo Bonte nog liefhebbers mee naar de berggorilla’s én chimpansees : een onvergetelijke ervaring is een te flauwe omschrijving voor deze reis.

Alle info bij Pole Pole : (09) 233.55.10.Aanbevelenswaardige lectuur : Biruté Galdikas, De spiegel van het paradijs (Atlas, 1997) ; Dian Fossey, Gorilla’s in de mist (Veen, 1984) ; Jane Goodall, Oog in oog met chimpansees (Veen, 1991) ; Dale Peterson, Duimen aan zijn voeten Een reis door Afrika op zoek naar wilde chimpansees (BZZTôH, 1997).

Dian Fossey sluit vriendschap met een berggorilla. Ze werd vermoord in haar Rwandese onderzoekscentrum.

Biruté Galdikas bij de orang-oetans in Borneo. Junglebook achterna.