De keizer van de perceptie

In juni wordt de tweehonderdste verjaardag van de slag bij Waterloo herdacht, het definitieve einde van Napoleon. Frankrijkkenner Bart Van Loo schreef een meeslepende biografie over de beroemdste Corsicaan. De tijd waarin Napoleon leefde, vertoont veel gelijkenissen met vandaag.

Napoleon is big business. In juni is het tweehonderd jaar geleden dat Napoleon Bonaparte bij Waterloo een definitieve nederlaag leed, en dat zullen we geweten hebben. Van 17 tot 21 juni worden in en rondom Waterloo een hoop evenementen georganiseerd — een evocatie van de veldslag incluis. Er worden 200.000 bezoekers verwacht en de prijzen om de evenementen bij te wonen, lopen op tot 175 euro per persoon voor een vip-arrangement. De Waalse regering heeft 40 miljoen euro veil om de herdenking van de veldslag te promoten en de site te moderniseren.

Er komt ook een lawine aan boeken over de Franse keizer op ons af. Toch is Napoleon geen historisch personage dat van onder het stof moet worden gehaald. Zijn naam komen we nog dagelijks tegen. Er is een gokbedrijf dat Napoleon heet, en er is een sterkedrank naar hem vernoemd. In Frankrijk maakt hij nog altijd deel uit van het collectieve geheugen. De Vlaamse Frankrijkkenner Bart Van Loo schreef een nieuwe, vuistdikke biografie over Napoleon Bonaparte, die ook het tijdperk van de Franse Revolutie belicht.

Ook al is de toon van zijn boek kritisch, toch kan Van Loo begrijpen dat de keizer binnen en buiten Frankrijk nog altijd tot de verbeelding spreekt. “Napoleon heeft mee zijn eigen legende gecreëerd”, stelt Van Loo. “De verslagen over zijn veldslagen zijn belangrijker dan de veldslagen zelf. Hij is de koning van de perceptie. Aan het einde van zijn leven zorgde hij voor zijn grootste propagandastunt. Op het ballingsoord Sint-Helena, duizenden kilometers van Europa, dicteerde hij zijn memoires en zette hij de geschiedenis naar zijn hand. Le mémorial de Saint-Hélène werd kort na zijn dood gepubliceerd in een economisch geruïneerd Frankrijk. Het boek werd een bestseller. Net op dat moment stond een straffe Franse generatie schrijvers op, met namen als Balzac en Stendhal, die in hun boeken de napoleontische periode tot leven brachten.”

Hoe kan een militair uit Corsica de machtigste man van Europa worden?

BART VAN LOO. “Napoleon is erin geslaagd zijn gemiddelde medemens wijs te maken dat als hij maar zijn stinkende best deed, hij hetzelfde parcours kon afleggen als de keizer zelf. Was Bonaparte niet als eenvoudige Corsicaanse gastarbeider uitgegroeid tot de sterkste man van Europa? Hij is de verpersoonlijking van de Amerikaanse droom avant la lettre.

“Dat was alleen mogelijk dankzij de Franse Revolutie. Zonder die revolutie heb je geen Napoleon. Hij kon carrière maken doordat veel hogere officiersfuncties vacant waren. Die waren tot voor kort ingevuld door aristocraten die tijdens de Revolutie het zekere voor het onzekere hadden genomen en naar het buitenland waren gevlucht. Als Napoleon in 1839 of 1939 was geboren, zouden we hem vandaag wellicht vergeten zijn.”

De discussie over de toenemende ongelijkheid is nog altijd actueel. Denk maar aan Thomas Piketty. Ziet u gelijkenissen tussen het Frankrijk van voor de Franse Revolutie, met de grote kloof tussen rijk en arm, en de huidige discussie over rijken die steeds rijker worden?

VAN LOO. “De excessen van het ancien régime waren enorm. Dat speelde een grote rol bij het uitbreken van de Franse Revolutie. Maar het is complexer dan dat. Er waren de eeuwigdurende feesten van de adel en de hogere clerus, en daarbovenop kwamen in 1789 een mislukte oogst en bijgevolg stijgende prijzen. De situatie was explosief, maar het was niet de massa die het proces in gang heeft gezet. De aanzet kwam van de burgerij, de derde stand, die merkte dat alle belastingen op hun schouders terechtkwamen, terwijl de adel en de clerus geen financiële bijdragen betaalden.

“Stilaan vond een verschuiving plaats van kapitaal naar een nieuwsoortige burgerij van financiers, bankiers en grootgrondbezitters. De advocaat en revolutionair Antoine Barnave vatte de ambitie van die nieuwe klasse goed samen: ‘Een nieuwe verdeling van rijkdom vraagt om een nieuwe verdeling van macht.’ Om dat te bereiken had de rijke burgerij een stormram nodig. Het gewone volk nam die rol onstuimig op zich. Het ontslag van de populaire minister van Financiën Jacques Necker, die de staatsschuld onder controle moest houden, bracht de poppen aan het dansen. De stormram kwam in actie met de aanval op de Bastille op 14 juli 1789.”

Een aantal gebeurtenissen uit die periode klinkt bekend in de oren. De kerkelijke eigendommen worden aangeslagen en verkocht. Dat veroorzaakte een financiële zeepbel.

VAN LOO. “Dat klinkt inderdaad herkenbaar. De schatkist moest worden gespijsd en de revolutionairen sloegen daarvoor alle kerken, kloosters en andere kerkelijke bezittingen aan om ze te verkopen. Later gebeurde hetzelfde met de eigendommen van de adel, terwijl eigendom zowat heilig werd verklaard in de nagelnieuwe Verklaring van de rechten van de mens en de burger. De staat had de opbrengsten snel nodig, maar die gigantische verkopen hadden heel wat voeten in de aarde.

“Om de staatskas toch te spekken, kreeg een koper een papieren eigendomsbewijs, dat stelde dat het vroegere kerkelijke of adellijke goed na verloop van tijd in zijn bezit kwam. Dat waren de zogenoemde assignaten. Al snel werden er clandestien assignaten bijgedrukt en kwam een zeepbel tot stand die hyperinflatie veroorzaakte. Op een bepaald moment had je miljoenen van die papieren nodig om een brood te kopen. Het systeem werd in 1796 afgeschaft.”

De Franse Revolutie leidde niet tot grotere inkomensgelijkheid. Hoe verklaart u dat?

VAN LOO. “In feite was de revolutie een vorm van herverdeling van rijkdom — alleen werden de rijksten er nog rijker door. Wie kon anders een kapel of een kasteel kopen? Dat veroorzaakte veel wrijving en verwarring. De achttiende-eeuwse revolutionairen moesten vaststellen dat een bruuske herverdeling van rijkdom moeilijk te combineren viel met een evenwichtige machtsuitoefening. De periodes van anarchie en terreur die daaruit voortvloeiden, spreidden het bedje voor een sterke man.

“Ik zeg niet dat we vandaag in hetzelfde schuitje zitten. Maar ook Piketty lijkt te suggereren dat als we geen werk maken van een herverdeling van rijkdom, de kans bestaat dat de behoeftiger wordende meerderheid het heft in handen neemt en dat we afstevenen op wat eind achttiende eeuw in Frankrijk is gebeurd.”

Zorgde Napoleon voor een nieuwe stabiliteit na zijn staatsgreep van 1799?

VAN LOO. “Hij wilde het land na de excessen van de revolutie in rustigere wateren loodsen. Met zijn dictatoriale beleid slaagde hij daar ook in. Zijn burgerlijk wetboek is een meesterwerk, maar het werd wel overal met de bajonet ingevoerd en had destijds weinig impact op de gewone man. De stabiliteit die hij na zijn staatsgreep bracht, ondergroef hij na zijn keizerskroning door eindeloos oorlogsleed aan te richten. 3,25 miljoen soldaten en burgers lieten het leven in Europa.”

Hoe heeft hij die oorlogen kunnen financieren? Was Frankrijk toen economisch niet te zwak?

VAN LOO. “Zijn oorlogen werden gevoerd onder het mom van vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid. Ook de rest van Europa had recht op haar stukje revolutie, toch? Maar die oorlogen waren in wezen veredelde rooftochten. Hij stelde het leger bij de inval in Italië een gigantische hold-up voor: de streek tussen Milaan en Turijn leegroven. Samen met belastingen werden zijn oorlogen gefinancierd met plunderingen.”

Wanneer was het game-over voor Napoleon? Waterloo in 1815? Of vroeger?

VAN LOO. “Zijn ondergang valt ook economisch te verklaren. Zijn continentale blokkade was mislukt. Napoleon wilde na 1806 alle handel tussen het Europese continent en Groot-Brittannië verbieden met een embargo op alle Britse producten. Zijn doel was de Britse economie te ontwrichten. Dat lukte niet. Omdat zijn zogeheten medestanders hun havens niet echt controleerden op smokkelwaar, zag Napoleon zich verplicht Rusland aan te vallen, een campagne die eindigde in een reusachtige catastrofe. Na 1812 weerde hij zich nog als een duivel in een wij-watervat tijdens de Duitse en Franse campagne, maar het keizerlijke huis vertoonde al talloze barsten.

“Napoleon had nog kunnen winnen in Waterloo, maar er wordt vaak vergeten dat er reusachtige Russische en Oostenrijkse legers klaarstonden om hem definitief af te maken. Waterloo was dan ook een zinloze slag. Bijzonder boeiend voor de geschiedschrijver, dat wel, maar er vielen tienduizenden zinloze slachtoffers, en de slag was desastreus voor de Franse economie. De Franse overheidsschuld steeg weer naar het niveau van tijdens de Franse Revolutie. Bovendien werd Frankrijk bezet en moest het enorme schadeloosstellingen betalen.”

Er zijn verhalen dat de Rothschilds rijk zijn geworden door te speculeren op de afloop van de slag bij Waterloo. Klopt dat?

VAN LOO. “Een aantal mensen heeft goed verdiend aan Waterloo. Om te beginnen de familie van de overwinnaar, de hertog van Wellington, die generaties lang pachtgelden mocht innen voor gronden op het slagveld. Wat de Rothschilds betreft, dat zit zo: tijdens de slag bij Waterloo zat de regering in Londen samen en wachtte op een bode van Wellington. Maar de tipgevers van Rothschild waren ongeveer een halve dag sneller. De Rothschilds begonnen massaal Brits staatspapier te kopen, dat enkele uren later enorm in waarde steeg. Het kapitaal van de familie werd vervijftienvoudigd. Later werd dat geld onder meer geleend aan de landen die het ancien régime wilden herstellen.”

Napoleon was het soort sterke man waar Frankrijk naar snakt. Ook vandaag?

VAN LOO. “Frankrijk onderhoudt een zekere cultus van le grand chef. Dat zie je tot in de Vijfde Republiek zoals De Gaulle die in 1958 heeft uitgetekend. Er is geen enkel democratisch land waar de president zo veel macht heeft. De Gaulle wist met zijn staatskundige architectuur een synthese te maken van wat de twee krachtlijnen in mijn boek zijn: enerzijds een sterke man aan het hoofd van het land, als erfenis van het bonapartisme, en anderzijds een tweekamersysteem, als compromis tussen l’homme fort en een parlementaire democratie.

“Zo’n homme providentiel moet natuurlijk het tijdsgewricht mee hebben. Uitzonderlijke persoonlijkheden als De Gaulle en Napoleon konden hun kwaliteiten juist door de hoogst uitzonderlijke omstandigheden ten volle uitspelen. Opvallend genoeg lijken we vandaag in een heldenloos tijdperk te leven. Al kunnen extreme situaties de roep om een sterke man altijd opnieuw leven inblazen.”

Bart Van Loo, Napoleon. De schaduw van de revolutie, De Bezige Bij, 528 blz., 24,99 euro.

ALAIN MOUTON, FOTOGRAFIE JONAS LAMPENS

“Als Napoleon in 1839 of 1939 was geboren, zouden we hem vandaag wellicht vergeten zijn”

“De Franse Revolutie was een vorm van herverdeling van rijkdom — alleen werden de rijksten er nog rijker door”