De illusie van vaardigheid

Toen een directielid van een vermaarde firma in vermogensbeheer Daniel Kahneman naar de luchthaven begeleidde, was de stemming niet bepaald vrolijk. De Israëlisch-Amerikaanse professor had de beleggingsresultaten van 25 adviseurs in acht opeenvolgende jaren onder de loep genomen en had geen duurzame verschillen in vaardigheid gevonden. “De resultaten leken op wat je zou verwachten bij een wedstrijd hoge ogen gooien, en niet op een spel dat berust op vaardigheid.” Als er geen samenhang te vinden was in al die resultaten, waren dus ook de bonussen gebaseerd op toeval. Kortom, de directeurs beloonden het toeval alsof het een vaardigheid was. Wat gebeurde er na die ontnuchterende mededeling? “We gingen allemaal rustig verder met onze maaltijd en ik ben er volstrekt van overtuigd dat zowel onze ontdekkingen als de implicaties daarvan al snel onder het tapijt werden geveegd en dat het leven in het bedrijf zich zonder rimpeling voortzette.”

Zowel de directie als de adviseurs waren ervan overtuigd dat ze competente professionals waren die hun werk verbluffend goed deden. Ze klampten zich vast aan hun comfortabele illusie van vaardigheid, een van de vaak voorkomende denkfouten die Kahneman beschrijft in Ons feilbare denken. Laat u niet misleiden door de droogstoppelige titel, onappetijtelijke kaft en ontmoedigende dimensie, dit boek is ronduit meeslepend. Kahneman slaagt erin zijn complexe en breed uitwaaierende thema over denkprocessen verteerbaar te houden door de vele pittige anekdotes en confronterende voorbeelden.

Kahneman is dan ook in alles een buitenbeetje. Als psycholoog won hij in 2002 de Nobelprijs voor Economie voor zijn onderzoek naar de principes bij het nemen van beslissingen. In Ons feilbare denken (de verrassend vlugge vertaling van Thinking, Fast and Slow) brengt hij zowat al zijn inzichten samen.

Aan de basis van zijn visie vinden we twee systemen die ons denken sturen. Systeem 1 is vlug, het sleept ons mee, zorgt voor de zo vaak bejubelde intuïtie en legt snel allerhande verbanden. Systeem 2 is trager, brengt reflectie, zoekt argumenten en bouwt een analyse op. Systeem 2 zou systeem 1 moeten afremmen, maar blijkt nogal eens lui, zodat het vrije baan geeft aan allerhande illusies, foute conclusies en vooroordelen.

Precies van die illusies geeft Kahneman talloze voorbeelden. Daarbij dringt zich één grote conclusie op: de mens is veel minder een rationeel, wikkend en wegend wezen dan hij denkt te zijn. We laten ons te veel op sleeptouw nemen door onze intuïtie, een fout die nog aangemoedigd wordt door allerhande succesverhalen die ons toeschreeuwen dat we moeten afgaan op ons buikgevoel. In de economie domineert die trend al helemaal. De befaamde homo economicus, de rationeel handelende, calculerende mens, overheerst helemaal niet. We laten ons veel vaker leiden door ons gevoel en onze illusies, wat leidt tot een waterval van kleine en grote mislukkingen. De illusie van vaardigheid bijvoorbeeld treft lang niet alleen beleggers. Vooral ondernemers geloven al te graag dat zij succes zullen hebben, ook wanneer een nuchtere analyse hen op andere ideeën zou brengen. Al hebben ondernemers ook wel een flinke scheut optimisme nodig, net als uitvinders. Zonder optimisme en zelfvertrouwen sjokten we nog rond in het stenen tijdperk.

Daniel Kahneman, Ons feilbare denken, Business Contact, 2012, 527 blz., 29,95 euro

DAAN DUMOULIN