De homo sovieticus leeft

“De toekomst is geschiedenis” . De filosofische titel vertelt vrij letterlijk waar dit boek over gaat. Het is een onderzoek naar het Rusland onder Poetin en naar een antwoord op de vraag of de Sovjetmens samen met de Sovjet-Unie is verdwenen. Al halfweg het boek, en tien jaar ver in de Russische geschiedenis na de val van het communisme, komt auteur Masha Gessen tot de conclusie dat homo sovieticus niet alleen overleeft, maar zich ook voortplant, en zo dominant blijft.

De Russisch-Amerikaanse journaliste vertelt de lotgevallen van zeven Russen, die geboren zijn in de nadagen van het communisme. Ze groeiden op met de hoop dat Rusland ingrijpend zou veranderen, maar ze werden volwassen in een land dat onder Vladimir Poetin steeds meer gelijkenissen vertoont met het ancien regime. De verhalen, de neerslag van urenlange interviews, schetsen niet alleen het leven van de doorsnee-Rus: het zijn portretten die in de eerste plaats de evolutie van een land vertellen.

Het verhaal van een van de hoofdpersonages, Ljosja, laat bijvoorbeeld zien hoe de homohaat geleidelijk geïnstitutionaliseerd raakt. Aanvankelijk blijft het bij kleine pesterijen, maar al snel ontaardt het in geweld en worden wetten uitgevaardigd tegen ‘homoseksuele propaganda’. Het verhaal van Zjanna, de dochter van de vermoorde oppositieleider Boris Nemtsov, vertelt hoe de oppositie zich probeert te organiseren, maar op steeds hardere repressie stuit.

Het boek overspant een kwarteeuw, waarin het land in het reine probeert te komen met zijn verleden, afglijdt in chaos en weer aanknoopt met het verleden. Gessen verwijst geregeld naar sociologisch onderzoek, dat toont dat de gemiddelde Rus met heimwee terugdenkt aan de Sovjet-Unie als een tijd van zekerheid en stabiliteit. Poetin, die eerst wordt gezien als een zwakke overgangsfiguur, weet dat gevoel meesterlijk te bespelen.

Gessen gaat ook op zoek naar een passende omschrijving voor het nieuwe regime. De ondertitel geeft aan in welke richting ze denkt: “de terugkeer van het totalitaire Rusland”. Nog een mogelijke omschrijving voor Rusland is de ‘postcommunistische maffiastaat’. Wie tussen de matchen van de Wereldbeker door het gastland beter wil leren begrijpen, heeft met dit boek een ontzettend goed startpunt.