‘Voer de druk op tegen ontkenning’

We moeten gewoon aan het publiek blijven uitleggen dat de waarheid ook wat dubbelzinnig kan zijn, zegt Marc Buelens, professor-emeritus aan de Vlerick Business School.

Sinds de bestorming van het Capitool is het duidelijk: een democratie moet radicaler optreden tegen mensen die dwaze argumenten gebruiken om algemeen aanvaarde waarheden te ondergraven. De aarde is plat. Een vaccin maakt kinderen autistisch. Biden heeft de verkiezingen vervalst. De opwarming van de aarde is geen feit, maar de mening van een paniekzaaiende autist.

Gezond scepticisme mag nooit worden onderdrukt. Het coronavaccin is razendsnel ontwikkeld. Werden alle stappen wel gevolgd? Werden onderzoekers onder druk gezet? Helpt minder vlees eten echt tegen de opwarming van de aarde? Is een elektrische auto minder belastend voor het klimaat dan een diesel? Zulke vragen mogen en moeten worden gesteld. Negationisme moet worden bestreden. De klassieke truc van sommige pressiegroepen is twijfel zaaien. Ook bij een rechtmatige aanpak van dwaze samenzweringstheorieën zal worden geroepen: waar is de vrijheid van meningsuiting? We kunnen dus het best beginnen met erop te wijzen hoe zulke immorele praktijken verschillen van noodzakelijk scepticisme.

Er is een samenzwering gaande. Onderzoekers zijn omgekocht, spannen samen, worden gefinancierd door kapitaalkrachtige bronnen (Bill Gates, China, het Vaticaan) en die samenzwering saboteert onderzoekers die afwijkende meningen hebben. Die kunnen niet meer publiceren in de belangrijkste tijdschriften, krijgen geen onderzoeksgeld meer. Dat klinkt soms aannemelijk. Er is immers niet alleen peer review, er is ook wel enige peer pressure. Maar elke onderbouwde tekst zal worden gepubliceerd, desnoods in een wat lager aangeschreven tijdschrift, en als die paper de vinger op een tere plek legt, dan zullen wetenschappers daar net naartoe worden gezogen. Onderzoekers zijn heel onafhankelijke, kritische mensen die graag van mening verschillen.

Pseudo-experts worden ten tonele gevoerd. Als je de geloofwaardigheid van die experts controleert, merk je dat ze werken aan instellingen met een verdachte reputatie, of al lang een marginale plaats in hun vakgebied bekleden. Heel vaak zie je mensen die ver buiten hun vakgebied bizarre uitspraken doen. Ze beheersen vooral de techniek van het gelijk krijgen. Hun stijl doet vaak denken aan predikanten: bombastisch, vol hyperbolen en emotionele absolute zekerheden. Maar er zijn ook af en toe onderkoelde kikkers bij.

De uitzonderingen lijken de regel wel. Eenmalige studies worden breed uitgesmeerd, vaak in knappe YouTube-filmpjes. Als er honderd zulke studies bestaan, is er altijd wel één die zwaar afwijkt. Als je die studie eindeloos in de schijnwerpers plaatst, argumenteer je manipulatief.

Mentale misleiders. Zo worden bijvoorbeeld vergezochte gevolgen van sommige studies voorgesteld als fascisme. Dat heet wel eens reductio ad Hitlerum, een drogreden. Als de virologen worden gevolgd, dan zijn we allemaal Joden in het Derde Rijk. Die kregen ook zo weinig vrijheid. Wij zijn allemaal Anne Frank. Wist je overigens dat Hitler een vegetariër was? En dan beweren ‘ze’ dat vlees eten je agressief maakt.

Twijfel zaaien. Virologen zijn het onderling niet eens. Een studie van Oxford spreekt dat tegen. Dat werkt alleen in Zweden. Zo winnen de ontkenners altijd. Ofwel is de wetenschap een soort fascistische dictatuur, ofwel zijn er minderheidsopinies en zie je wel: de wetenschappers zijn het onderling ook niet eens.

We moeten dus gewoon blijven uitleggen dat de waarheid ook wat dubbelzinnig kan zijn, dat er wel eens een tegenspraak in schuilt, dat elke betrouwbare kennis voorlopig is en is gebaseerd op de huidige inzichten. Absolute zekerheden, liefst met veel uitroeptekens erachter, vind je vooral bij ideologieën. Die hebben zelden last van de feiten.