Vaccinatie in arme landen dreigt op lange baan terecht te komen

De wereldgemeenschap stelde zich een verheven doel: zodra er een vaccin tegen corona beschikbaar was, zou het eerlijk worden verdeeld. Dat project dreigt te mislukken door het egoïsme van de rijke landen.

Een week voor Kerstmis had Canada een geschenk voor de wereld: een paar miljoen dosissen van het meest begeerde spul dat je op dit moment met geld kunt kopen. Het land zal zijn overtollige vaccindosissen doneren aan arme landen die het risico lopen de distributieslag te verliezen, zei een regeringsvertegenwoordiger in een videoconferentie. Onder de deelnemers bevonden zich leden van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), de vaccinatiealliantie Gavi, de CEO’s van drie grote farmabedrijven en gezondheidsdeskundigen uit de hele wereld. De stemming was hoopvol. Het Verenigd Koninkrijk was net begonnen met zijn inentingscampagne. Het einde van de pandemie leek binnen handbereik.

Toen vroeg een journalist of Canada, dat per hoofd van de bevolking meer vaccins in voorraad heeft dan gelijk welk ander land, van plan was de dosissen onmiddellijk te leveren, of pas zodra een groot deel van de Canadezen is ingeënt. Bij welke drempel zou het land bereid zijn een deel van zijn rijkdom aan vaccins op te geven? De vertegenwoordiger pauzeerde. Men moet begrijpen dat dit buitengewone tijden waren, zei ze aarzelend. Ze wilde zich niet binden.

Het was een duidelijke boodschap, vooral voor de arme landen. Ten eerste zijn rijke landen zoals Canada bereid met hen te delen, maar alleen onder voorwaarden die de rijken opleggen. Ten tweede zijn het misschien niet degenen die het geneesmiddel het meest nodig hebben die het krijgen, maar degenen die er het meest voor betalen.

Wachten tot 2023

Het coronavirus is niet de eerste recente pandemie die de ongelijkheid tussen rijk en arm aan het licht bracht. Tijdens de dodelijkste fase van de hiv-pandemie, midden jaren negentig, stierven jaarlijks 2 miljoen mensen, de meesten in zuidelijk Afrika. Het duurde jaren voor levensreddende medicijnen hun weg naar het continent vonden. Een van de oorzaken: het winstbejag van de westerse farmabedrijven. In 2009 volgde H1N1. Slechts zeven maanden na de eerste uitbraak was er een vaccin tegen de Mexicaanse griep. Maar de rijke landen kochten het op. Tegen de tijd dat de eerste arme landen er toegang toe kregen, was de pandemie al voorbij.

Deze keer zouden de dingen eerlijker moeten verlopen. Covax werd opgericht, een consortium van particuliere en overheidsdonoren voor de distributie van het coronavaccin. Onder leiding van de WHO, de vaccinatiealliantie Gavi en de onderzoeksalliantie Coalition for Epidemic Preparedness Innovations (Cepi), is Covax in april 2020 van start gegaan. Het doel is tegen eind dit jaar 2 miljard vaccindosissen te leveren. Bijna alle landen in de wereld hebben zich bij het initiatief aangesloten, waaronder onlangs de Verenigde Staten. “Niemand is veilig tot iedereen veilig is”, is het motto.

Negen maanden later zijn er weinig tekenen van solidariteit. Volgens het Duke Global Health Institute heeft 16 procent van de wereldbevolking 60 procent van de beschikbare vaccins in handen gekregen. In plaats van alleen op Covax te vertrouwen hebben de Europese Unie, het Verenigd Koninkrijk en Canada massaal rechtstreeks vaccins besteld bij de fabrikanten, waardoor de markt voorlopig is geblokkeerd. De prijzen gaan omhoog. En nu de vaccinatiecampagnes in Europa, de Verenigde Staten en elders met tegenslagen te kampen hebben, denkt bijna niemand daar nog aan delen.

De Britse regering is van plan elke volwassene tegen de herfst een eerste dosis van het vaccin aan te bieden. Duitsland streeft ernaar tegen die tijd bijna twee derde van de bevolking gevaccineerd te hebben. In Israël, dat sneller vaccineert dan enig ander land, komen de eerste jongeren aan de beurt. In landen als Oekraïne, Mozambique en Colombia zou het daarentegen tot 2023 kunnen duren voordat er voldoende vaccins zijn om de volledige bevolking te beschermen.

Twee vaccinatieblokken

Ondertussen groeit de frustratie, zelfs bij de WHO. Het was terecht dat regeringen eerst medisch personeel, verzorgers en ouderen vaccineerden, zei WHO-chef Tedros Adhanom Ghebreyesus half januari. “Maar het is niet juist dat gezonde volwassenen in rijke landen worden gevaccineerd voordat gezondheidswerkers en ouderen in arme landen kunnen worden ingeënt.” Tot dusver zijn meer dan 39 miljoen vaccindosissen toegediend in ten minste 49 rijke landen, zei hij. In een van de armste landen zijn slechts 25 dosissen toegediend. “Niet 25 miljoen, niet 25.000, maar 25. De wereld staat aan de rand van een catastrofale morele mislukking”, zei Tedros, een Ethiopiër.

De WHO vreest dat de wereld in twee vaccinatieblokken uiteenvalt. Aan de ene kant een kleine elite van landen die hun bevolking in hoge mate immuniseren. Die landen zouden hun economie kunnen stimuleren, theaters en scholen heropenen en het internationale toerisme stimuleren door onderling reiscorridors op te zetten. Aan de andere kant zou de pandemie blijven woeden in grote delen van Latijns-Amerika, Afrika en Azië, waar de meerderheid van de wereldbevolking woont.

Maar een uitgestelde vaccinatiecampagne in arme gebieden houdt ook gevaren in voor de rijke landen. Zij zouden onder meer moeten vrezen voor verdere mutaties in de volgende jaren, zoals degene die in het Verenigd Koninkrijk en Zuid-Afrika zijn ontdekt, en die in het ergste geval de doeltreffendheid van de vaccins in gevaar brengen. Bovendien zou de wereldeconomie trager herstellen omdat de toeleveringsketens in de ontwikkelingslanden en de opkomende landen gedeeltelijk zouden worden onderbroken.

In een nieuwe studie waarschuwen economen dat een ongelijke verdeling van het vaccin de wereldeconomie tussen 1,8 en 3,8 biljoen dollar schade kan berokkenen, ervan uitgaand dat de ontwikkelingslanden tegen het eind van het jaar de helft van hun bevolking kunnen inenten. In het slechtst denkbare scenario zijn de bevolkingen in de rijke landen midden dit jaar volledig gevaccineerd, terwijl de arme landen grotendeels worden uitgesloten. De schade zou dan 9 biljoen dollar bedragen. Het zou dus voor alle betrokkenen de moeite waard zijn het vaccin zo snel mogelijk en zo eerlijk mogelijk over de hele wereld te verspreiden.

Maar pas eind januari verklaarde de Europese Commissie dat bedrijven alleen nog maar vaccins uit de Europese Unie zouden kunnen uitvoeren met toestemming van Brussel, tenzij het om humanitaire leveringen ging. Kort daarvoor kondigde het farmaceutische bedrijf AstraZeneca aan dat het tegen eind maart slechts 31 miljoen doses aan de Europese Unie zou kunnen leveren in plaats van 80 miljoen. In heel Europa zijn de mensen boos omdat de vaccinatie zo traag vordert. “De druk op de regeringen is immens”, zegt Krishna Udayakumar, directeur van het Amerikaanse onderzoeksinstituut Duke Global Health Innovation Center. Het is begrijpelijk dat de Europese Unie haar burgers wil beschermen, “maar beleidsmakers moeten zich bewust zijn van de langetermijngevolgen”.

Trage organisatie

Precies datgene wat Covax wilde voorkomen, gebeurt nu. In plaats van samen te werken beconcurreren de landen elkaar. Ze hadden hun marktmacht moeten bundelen, waardoor de prijzen zouden zijn gedaald en het risico voor elke regering zou zijn verminderd. Ondertussen zouden arme landen toegang hebben gekregen tot vaccins met een korting dankzij subsidies van rijke landen. Er zijn 92 landen die in aanmerking komen voor Covax, van Bolivia over Ethiopië tot Pakistan. Maar het is onduidelijk wanneer het eerste vaccin de mensen in die landen zal bereiken. Tot nu toe is er nog geen enkele dosis via Covax verstuurd. Richard Mihigo, een van de leiders van de WHO-vaccinatie-inspanningen in Afrika, zegt dat de rijke landen bijna alle vaccins hebben opgekocht terwijl zij de financiering voor Covax aan het regelen waren.

“De traagheid van de organisatie is een klap in het gezicht van de wereldgezondheid”, zegt vaccinatie-expert Kate Elder. Ze is een van de leiders van de Access-campagne van Artsen zonder Grenzen, die de toegang tot betaalbare geneesmiddelen wil verbeteren. “We horen veel klachten van regeringen die afhankelijk zijn van Covax”, zegt Elder. Er is een gebrek aan duidelijke tijdschema’s en aansprakelijkheidskwesties worden niet opgehelderd. “Nogal wat regeringen zijn bezorgd om grote sommen geld naar Covax te sturen zonder daar betrouwbare toezeggingen voor terug te krijgen. Velen weten niet wat ze voor hun geld zullen krijgen en wanneer.” Ze dringt erop aan dat overeenkomsten met farmaceutische bedrijven openbaar worden gemaakt. Het moet ook duidelijk zijn waar, wanneer en hoe het vaccin wordt toegediend.

Intussen kopen veel landen die het zich kunnen veroorloven, vaccins via hun eigen kanalen. Zuid-Afrika sloot een overeenkomst voor AstraZeneca-vaccins van Indiase makelij. De Seychellen zijn begonnen met een inentingscampagne met vaccins die door de Verenigde Arabische Emiraten zijn geschonken. De Afrikaanse Unie heeft onlangs haar eigen deel vaccins besteld voor 270 miljoen dollar, met als leveranciers Pfizer, AstraZeneca en Johnson & Johnson. “Arme landen worden geconfronteerd met een kunstmatig gecreëerd aanbodtekort als gevolg van de structurele tekortkomingen van Covax”, aldus Elder. “Ze moeten nemen wat zij op de wereldmarkt kunnen krijgen, soms tegen hogere prijzen.”

India en Zuid-Afrika hebben de WHO daarom verzocht de octrooibescherming op coronageneesmiddelen tijdens de pandemie op te schorten. Dan zouden fabrikanten van generieke geneesmiddelen in de opkomende landen de geneesmiddelen zonder vergunning en veel goedkoper kunnen produceren. Bijna honderd landen hebben zich bij dat voorstel aangesloten. Maar de Verenigde Staten, de Europese Unie, het Verenigd Koninkrijk, Noorwegen, Zwitserland, Japan, Canada, Australië en Brazilië blokkeren de stap.

De wanhoop groeit

Veel ontwikkelde landen geven de voorkeur aan hun eigen oplossing, die de regeringen meer controle geeft: vaccindonaties zoals Canada en Frankrijk die hebben voorgesteld. Ook de Europese Commissie steunt dat idee, althans in theorie. Een van de weinige landen die tot dusver hebben toegezegd naast hun eigen nationale vaccinatiecampagne ook vaccins te doneren, is Noorwegen.

Die gierigheid zou zich kunnen wreken. Want het gat dat het Westen achterlaat, vullen anderen graag op. “De wanhoop groeit in lagelonenlanden. Burgers eisen zo snel mogelijk bescherming van hun regeringen”, zegt Krishna Udayakumar. “Maar die landen hebben vaak enkel toegang tot vaccins uit landen waar er niet voldoende gegevens zijn over de veiligheid en de werkzaamheid.”

Landen als China en Rusland zijn vaak de enige die aan ontwikkelingslanden leveren. India, dat over enkele van de grootste vaccinfabrieken ter wereld beschikt, heeft onlangs meer dan 3 miljoen dosissen aan zijn Zuid-Aziatische buren gegeven. Maar India handelt niet alleen uit altruïstische overwegingen, evenmin als Rusland en China. Alle drie hebben zij erkend dat vaccindiplomatie geen liefdadigheidsproject is. Het is een kans om hun invloed en politieke slagkracht in de wereld te vergroten.