Professor David Criekemans: ‘We doen de droom van de radicalen in het Kremlin uitkomen’

Het Westen werd koud gepakt door de Russische invasie in Oekraïne en is toe aan een snelcursus geopolitiek. “We moeten op zoek naar een nieuwe architectuur voor het wereldsysteem. De vorige keren is dat altijd gebeurd na een groot conflict, zoals de Napoleontische oorlogen en de twee wereldoorlogen. Dat willen we vermijden, maar Oekraïne is een beving op een geopolitieke breuklijn waar steeds meer spanning op zit”, zegt David Criekemans, hoofddocent internationale politiek aan de Universiteit Antwerpen.

“Toen ik in 1997 begon met mijn doctoraatsonderzoek en met geopolitieke analyses, kreeg ik soms de reactie dat geopolitiek iets van de negentiende eeuw was, en niet meer relevant in een tijdperk van mondialisering. Europa werd immers één. Het ‘einde van de geschiedenis’ was aangebroken”, zegt David Criekemans. Maar kijk, sinds de Russische aanval op Oekraïne hebben de geopolitologen de virologen verdrongen uit de televisiestudio’s.

“De geopolitieke analyse geeft een andere en uiterst relevante kijk op de wereldpolitiek. We hebben lang ons buitenlands beleid gebaseerd op waarden, maar de geopolitiek zegt dat zelfs in een eengemaakte wereld territoriale factoren zoals grondstoffen, locatie, logistieke vraagstukken en invloedssferen relevant blijven. We moeten de realpolitik weer van onder het stof halen.”

Het Westen reageert op de Russische agressie vooral met economische en financiële sancties. Zullen die de Russische president Vladimir Poetin op andere gedachten brengen?

CRIEKEMANS. “Met sancties kun je de wereldpolitiek onvoldoende veranderen of sturen. Ze zijn eerder een bewijs van de onmacht van het Westen. We grepen in het weekend na het begin van de invasie naar een historisch pakket aan strafmaatregelen, zonder dat de Europese, Amerikaanse en Britse sancties op elkaar afgestemd waren. Het resultaat is ook dat de Europese diplomatie niet meer in staat is te bemiddelen in het conflict. We moeten dat vragen aan China of Turkije. De diplomatieke relaties tussen de Europese Unie en Rusland zijn straks bijna onbestaande. Dat maakt mij heel bezorgd. Zonder diplomatieke betrekkingen is de stap naar een staat van oorlog heel klein.

“De sancties hebben ook ongewenste neveneffecten. Ze zijn zo hard dat Rusland de vlucht vooruit neemt en dat vooral de Russische bevolking getroffen wordt. Poetins klok begon te tikken. Hij is mede daardoor veel sneller overgegaan tot de wurging van de Oekraïense steden. Als de sanctiepakketten over elkaar heen rollen, heeft Rusland geen enkele reden meer om zijn koers bij te sturen. Misschien moeten we een deel van die sancties voorwaardelijk maken. Het Westen zou bijvoorbeeld een deel van de sancties kunnen opheffen, in ruil voor een terugtrekking van het Russische leger. Dat ligt vandaag niet op tafel. We gooien de ene sanctie na de andere naar Rusland.

“In het Kremlin zitten ook radicale denkers die de politieke, economische en militaire krachten in Eurazië willen samenbrengen door een systeemcrisis met het Westen uit te lokken. Die radicalen willen een alliantie van Rusland en China, eventueel aangevuld met India. Als we deze sancties jarenlang handhaven, ben ik bang dat we de droom van de radicalen in het Kremlin doen uitkomen. Dan drijven we de grote machten in Eurazië in elkaars armen. Eigenlijk zou je India nu moeten helpen om het aan onze kant te krijgen, door oplossingen te zoeken voor voeding, energie en defensie. Je kunt hen niet zeggen dat ze de juiste kant van de geschiedenis moeten kiezen, op straffe van sancties. Zo werkt het niet.

“De radicalen in het Kremlin geloven ook dat de autocratieën het zullen winnen van de democratieën, omdat ze denken meer ontberingen aan te kunnen. De stijgende energie- en voedselprijzen tasten de koopkracht van de brede middenklasse aan. Dat verhoogt het risico dat het politieke landschap verder polariseert en het democratische bestel gedestabiliseerd raakt. Daar staat men nog niet echt bij stil, omdat de politiek reageert op de gebeurtenissen van vandaag.”

Heeft de Europese Unie te snel kant gekozen in dit conflict?

CRIEKEMANS. “We zijn heel snel naar maximale sancties gegaan. Iedereen heeft zijn hand overspeeld, behalve de Chinezen. De Russen dachten met een snelle militaire overwinning een regimewissel af te dwingen. Oekraïne heeft zijn hand overspeeld door te lang vast te houden aan een mogelijk NAVO-lidmaatschap. Europa heeft harde sancties afgekondigd op basis van emoties, aangevuurd door de sociale media. Meestal verloopt een escalatie van spanningen in fases, met daartussen rustpauzes die diplomaten de kans geven om de zaak wat te ontmijnen. Door het inzetten van economie en handel als wapen zijn we sneller dan verwacht doorgerold naar een nieuwe fase van escalatie. Na drie weken zaten we al in een totale patstelling. Dat had niemand verwacht. We hebben snel naar het economische wapen gegrepen, bij gebrek aan conventionele militaire afschrikking. We doen aan economische oorlogsvoering als overcompensatie voor onze militaire zwakte. De Europese Unie en België moeten veel meer investeren in territoriale verdediging. De sancties helpen ons intussen niet op het terrein in Oekraïne. We leveren ook niet-humanitaire hulp (wapens), maar schreeuwen dat veel te luid van de daken. Rusland heeft duidelijk gezegd dat het die aanvoerlijnen als een mogelijk militair doelwit beschouwd. Het is beter niet te communiceren over die hulp. De geesten rijpen ook in die richting.”

Is een embargo op Russische olie en aardgas de volgende stap die Europa zal nemen? Of schieten we dan te hard in onze eigen voet?

CRIEKEMANS. “Dat debat wordt een enorme realitycheck. Voor Duitsland zou een energie-embargo een zware economische schok betekenen. We kunnen ook niet allemaal plots overschakelen op lng, die markt is al verzadigd. Ja, we mogen Poetin niet financieren, maar als de Europese Unie hoopt twee derde minder Russisch gas en olie te verbruiken in één jaar tijd, lijkt me dat vooral aankondigingspolitiek. Een embargo is niet realistisch en dat is het resultaat van eerdere keuzes. In 2014 bijvoorbeeld, na de Russische annexatie van de Krim, wilde de Europese Unie 20 procent minder Russisch gas invoeren tegen 2020. We importeren vandaag méér Russisch gas, ook omdat we hernieuwbare energie versneld willen gebruiken, terwijl de opslagtechnologie nog niet voldoende beschikbaar is. Dat moeten we compenseren met aardgascentrales, en dus heb je de Russen nodig.”

Het Westen had meer begrip kunnen opbrengen voor het Russische perspectief?

CRIEKEMANS. “Ik heb altijd gezegd voorzichtig te zijn met het binnenhalen van Oekraïne in de westerse invloedssfeer. Een combinatie van geostrategisch en geo-economisch geduld had meer kunnen opbrengen. Rusland denkt om historische redenen dat de bedreiging uit het Westen komt en wil een bufferzone. Het stelde de jongste jaren ook vast dat het Oekraïense leger gemoderniseerd werd, onder meer via samenwerking met de NAVO en de aankoop van Turkse drones. Als militaire planner in het Kremlin zie je de strategische balans veranderen, en dan is het verleidelijk om nu in te grijpen voor het nog moeilijker wordt, zoals ook Duitsland deed in 1914. Een extra bekommernis van het Russische regime is dat Oekraïne een succesvol land werd. Het is een democratie gezegend met economische voorspoed. Dat kan de Russische bevolking inspireren om hetzelfde te eisen, vrezen ze in het Kremlin.

“We moeten toch iets meer gevoeligheid aan de dag leggen voor de Russische visie. De Europese Unie en de NAVO hadden iets minder beloftes kunnen maken aan Oekraïne. Collega’s van mij hebben vijftien jaar geleden al voorspeld dat Oekraïne een conflictzone zou worden. Het is een tragedie dat dit niet vermeden werd. Oekraïne had de kaart van de neutraliteit kunnen trekken, om die vervolgens zelf wat in te vullen. Maar we hadden te weinig geduld. Oekraïne was vanzelf wel geo-economisch in de richting van het Westen gedreven. Nu zit je met een enorme scheur.”

Hebben we na de implosie van de Sovjet-Unie de kans gemist om de banden met Rusland aan te halen?

CRIEKEMANS. “Eigenlijk ontstond er toen een competitie tussen de NAVO en de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE). De NAVO heeft het pleit vrij snel gewonnen, terwijl haar missie onduidelijk was. We hadden in een andere wereld kunnen leven, mocht een nieuwe OVSE gewonnen hebben. Dan had je een soort pan-Europese veiligheidsorde van Vancouver tot Vladivostok kunnen bouwen. Het zou nooit makkelijk zijn geweest om elkaar te begrijpen, maar dan waren we niet zo ver afgedwaald als nu. Nu moet je je afvragen hoe het ooit opgelost raakt. Dat zal decennia duren.”

Hoe moet het verder?

CRIEKEMANS. “Niemand van de westerse politici wil zich toegevend opstellen tegenover Poetin, wat meer dan begrijpelijk is na de afgelopen weken. Vind nog maar eens een westerse politicus die nog aan die lange tafel in Moskou wil zitten. Ik dacht aanvankelijk dat Poetin niet voor het ‘maximale scenario’ zou kiezen, omdat hij dan de vrede nadien zou verliezen. Het is duidelijk dat de Russische veiligheidsdiensten grote fouten hebben gemaakt in hun analyses over het verloop van deze oorlog. Vandaag zitten we in een ander scenario, waarbij Rusland in een patstelling is beland en de Oekraïense steden wurgt. Het is een Syrië-scenario aan het worden, een uitputtingsstrijd, met zelfs een mogelijke russificatie van Oost-Oekraïne. Het wordt heel moeilijk daar via onderhandelingen uit te raken. Want welke uitweg is er nog voor Poetin? De vrede wordt hoe dan ook heel moeilijk. De sancties verstikken de Russische economie. Poetin kan een deal maken, maar dan riskeert hij intern afgerekend te worden omdat hij Rusland in gevaar bracht. Je mag bovendien niet in een situatie terecht komen dat Moskou concludeert dat een beperkte oorlog in Europa mogelijk is. Moldavië en Georgië worden dan potentiële doelwitten. Ik ben ook bezorgd over de Baltische staten. In Estland leeft een grote Russische diaspora. En het destabiliseren van landen van binnenuit hoort ook tot het repertorium van Poetin.

“Dit conflict kan dus lang aanslepen. We hebben geen onmiddellijke oplossing voor het Oekraïense vraagstuk meer. De niet-humanitaire hulp heeft pas na enkele maanden effect. De sancties hebben maanden of zelfs jaren nodig om te werken. We hebben in het Westen echter nooit tijd. Een probleem moet meteen opgelost worden, maar een oorlog heeft zijn eigen logica. Ik zie ook niet meteen de uitweg. Eerst moet de situatie op het terrein veranderen. Sommige analisten zien pas oplossingen ‘na Poetin’. Maar ik gok niet op een interne afrekening in het Kremlin. Mijn hoop was dat je eerst een deal kon maken over de neutraliteit van Oekraïne, om vanuit die strategische stabilisatie te spreken over ontwapening. Poetin heeft echter voor de maximale strategie gekozen. Waarom? Er is duidelijk meer aan de hand in Moskou. Een hypothese is dat Poetin voluit gaat om te tonen dat hij de baas is boven een aantal rivaliserende fracties in Moskou.

“Rusland lijkt wat op Oostenrijk-Hongarije van eind negentiende, begin twintigste eeuw. Dat land viel de Balkan binnen, omdat het per se wilde bewijzen dat het nog meetelde in de wereldpolitiek. Er is een crisis in het meten van macht: niemand is zeker van zijn plek en de technologierace kan de machtsverhoudingen nog grondig door elkaar schudden. Er zit dus spanning op het wereldsysteem, en we moeten op zoek naar een nieuwe architectuur. De vorige keren is die pas gevonden na een groot conflict, zoals na de Napoleontische oorlogen of na de twee wereldoorlogen. Dat willen we uiteraard vermijden, maar Oekraïne is een beving op een geopolitieke breuklijn waar steeds meer spanning op zit.”

Wat zijn de geopolitieke langetermijngevolgen?

CRIEKEMANS. “Ik ga een uiterst negatief en een uiterst positief scenario schetsen, maar daartussenin zitten ook tal van mogelijke scenario’s. In het meest negatieve scenario krijg je de opkomst van Eurazië. Dat wil zeggen dat je door de sancties en het verschuiven van de logistieke ketens China en Rusland in elkaars armen drijft, aangevuld met India en de landen langs het Chinese Belt and Road Inititative. Hang daar een eigen handelstarief rond en dan is dat het einde van de globalisering.

“In het meest positieve scenario staat de geopolitieke synthese. We weten dat het relatieve belang van het Westen in de wereld zal afnemen. De vraag is hoe je onze waarden verankert in het internationale systeem en de andere machten tegemoetkomt. Dan komen we terug bij een van de Russische bekommernissen: ‘Wij willen een plaats in het wereldsysteem en jullie gunnen ons dat niet.’ In 1991 heeft het Westen Rusland niet serieus genomen: Rusland werd lid van de G7, in ruil voor toetreding van heel wat Oost-Europese landen tot de NAVO. Voor een echte integratie van Rusland in het wereldsysteem was dat een gemiste kans. We moeten ook zoeken naar een plaats voor China in dat systeem. Ik denk dat de Europeanen dat moeten doen, want de Amerikanen volgen eerder een strategie om de macht van China in te dijken.

“Ik noem dat positieve scenario de geopolitieke synthese omdat je eigenlijk terugkeert naar de jaren negentig, toen we een unieke kans hebben gemist om onze vrienden dicht bij ons te houden en onze vijanden nog dichter. De uitwerking van zo’n scenario vergt decennia en diplomatie op alle fronten. Als we er een oplossing voor vinden, is Rusland voor Europa een potentiële partner voor de toekomst. Wij hebben technologie en zij hebben grondstoffen. Op papier, als je alle politiek vergeet en kijkt naar wat Europa en Rusland nodig hebben in de toekomst, vormen de Europese Unie en Rusland een perfecte match.”

Is de oorlog een katalysator voor de integratie en bewapening van de Europese Unie?

CRIEKEMANS. “De Europese Unie moet de taal van het strategisch denken leren spreken en zal daarom meer top-down worden. Binnen tien tot vijftien jaar zal de Unie, of haar rechtsopvolger, een meer federale aanblik hebben en geopolitiek denken, en niet noodzakelijk met dezelfde leden. Er zal meer met gekwalificeerde meerderheden worden beslist over het buitenlandse beleid. De defensie-unie wordt al ontwikkeld. Tussen haakjes: de Oekraïense president Zelenski heeft het NAVO-lidmaatschap opgegeven, maar dat van de Europese Unie niet. Juist omdat hij die evolutie ziet. De hamvraag is telkens weer hoe je de komende vijftien jaar overbrugt. Europa lijkt stilaan uit zijn geostrategische winterslaap sinds 1945 te ontwaken, maar we moeten die geopolitieke taal weer leren en we moeten duidelijker bepalen wat onze belangen en strategieën zijn. Dat duurt misschien nog een generatie.”

Zal Europa kunnen blijven rekenen op de Verenigde Staten?

CRIEKEMANS. “De Verenigde Staten blijven onze belangrijkste partner omdat we dezelfde waarden delen. Maar onze belangen lopen niet altijd gelijk. Voor de Verenigde Staten is het gemakkelijker een rode lijn te trekken voor het gebruik van chemische wapens of een theoretische demonstratieve inzet van tactische nucleaire wapens. Maar voor Europa kan dat het begin zijn van een oncontroleerbare cascade.

“De verschillende belangen van de Verenigde Staten en Europa moeten we ook militair vertalen. Na de Tweede Wereldoorlog hebben we de Verenigde Staten de leiding gegeven en nagelaten te investeren in onze eigen defensie. Als we dat nu wel doen, wordt het strategische partnerschap met Amerika meer evenwichtig. Dan kunnen wij mee de agenda bepalen. Opnieuw, het duurt vijftien tot twintig jaar om die capaciteit te ontwikkelen.”

Wordt China de lachende derde? Wordt dat land de nieuwe wereldleider, in opvolging van de Verenigde Staten?

CRIEKEMANS. “De Chinese economie wordt de grootste ter wereld. Dat betekent dat de Chinezen de spelregels van de mondiale economie zullen proberen te veranderen. Wij geloven in de vrije markt, maar wanneer zij voor bepaalde producten bilaterale akkoorden afsluiten met landen, wat ben je dan met je vrije markt? Wij zullen ons daaraan moeten aanpassen. Maar daarom is het net belangrijk onze plaats in het wereldsysteem te verankeren. Als we dat niet doen in de komende twintig jaar, dan zullen anderen beslissen hoe het wereldsysteem wordt ingericht en dat zal niet in ons voordeel zijn.

“Maar China kan best ook een reus op lemen voeten worden, een nieuw Japan. De Chinese bevolking veroudert de volgende decennia snel. Daarom zet China in op technologie die de productiviteit drastisch moet verhogen. Als het daar het voortouw neemt, dan kan het de standaarden zetten en economisch een grote sprong voorwaarts nemen. Dit muntje kan nog altijd langs twee kanten vallen. Misschien constateren we over een enkele decennia wel dat China ter plaatse is blijven trappelen.”