‘Fake news is al te effectief’

‘Zelfs als we weten dat informatie vals is, laten we er ons toch door beïnvloeden.’ Dat zegt Marc Buelens, professor-emeritus aan de Vlerick Business School.

Ik heb het recente wetenschappelijke artikel van Rapp en Salovich gelezen over de gevolgen van fake news. Onderaan vermelden ze plichtsgetrouw dat ze bij het schrijven geen ‘ conflict of interest‘ hadden. Ik moest even glimlachen, omdat uit ander onderzoek is gebleken dat zulke vermeldingen niet al te veel invloed hebben op de lezer, volkomen in lijn overigens met de toon van hun artikel. De auteurs lijden echter wel aan belangenconflicten. Als ze bijvoorbeeld zouden hebben gevonden dat fake news, vooral als het van Donald Trump komt, bijdraagt tot een scherpere geest (wetenschap komt soms tot verrassende conclusies), en ze werken aan een liberale universiteit, zoals de overgrote meerderheid van de bekende sociale wetenschappers, dan zouden ze, na een lang gesprek met hun decaan, waarschijnlijk hebben beslist hun gegevens toch nog maar eens te analyseren. En tot welke conclusies komen Rapp en Salovich? Geen al te leuke. Fake news werkt. Waar rook is, is vuur, zegt de spreekwoordelijke wijsheid. Telkens ik op scène rook zie, storm ik dan ook de zaal uit. Ik woon nog zelden een volledige show bij.

De belangrijkste conclusie van het onderzoek? Zelfs als we weten dat informatie vals is, laten we er ons toch door beïnvloeden. Vraag aan een groep mensen of spinazie een goede bron van ijzer is, dan merk je dat velen daar sterk van overtuigd zijn. Ze geloven die fabel omdat ooit in een handboek de komma verkeerd stond. De fout is ondertussen al tientallen jaren verbeterd, maar gezondheidsexpert Popeye The Sailor Man beweerde het omgekeerde.

Zoals de meeste bedrijven uit gecontesteerde sectoren al lang wisten, leidt vals nieuws vooral tot twijfel bij de ontvanger. Studenten lazen tijdens een experiment het dwaze bericht dat heel regelmatig je tanden poetsen echt niet goed is, je tandvlees ontsteekt erdoor. Een tandenborstel is een soort schuurpapier. Achteraf bleek dat soort fake news de studenten aan het twijfelen te hebben gebracht. Zou het toch waar zijn? Uiteraard zal de voedingsindustrie je met een brede glimlach vertellen dat suiker noodzakelijk is voor een gezonde voeding. Bevat sinaasappelsap niet evenveel suiker als limonade? Op YouTube zie je in enkele overtuigende video’s dat de kreten rond de opwarming de aarde een soort samenzwering zijn. Met grafieken, professoren en alles. Je begint hoe dan ook te twijfelen, ook al is er een brede wetenschappelijke consensus dat… er een brede wetenschappelijke consensus is. Maar toch, die ene grafiek dat er meer, niet minder, ijs wordt gevormd op Antarctica.

Economen mogen al honderden keren hebben aangetoond dat de hoeveelheid werk geen constante is en de herverdeling van werk niet echt helpt bij een tewerkstellingsbeleid, toch duikt de mirakeloplossing telkens opnieuw op. Vals nieuws kan uitzonderlijk taai zijn, vooral als het voortdurend herhaald wordt.

Wat kunnen we doen tegen fake news? Als individu bitter weinig, tenzij natuurlijk getraind zijn in scepticisme, maar dan zal je ook echt nieuws dreigen te verwerpen. De oplossing ligt vooral in het leren bronnen kritisch te evalueren. We doen dat al bij de duidelijke gevallen, met alle gevolgen van dien. Mensen zijn beter in het beoordelen van bronnen dan van de inhoud van wat die bronnen vertellen. Het komt van Donald Trump, Rik Torfs, Anuna De Wever, dus… Tenzij u echt een expert bent, weet u waarschijnlijk niet of Roundup van Monsanto echt kankerverwekkend is (de meeste wetenschappelijke studies betwijfelen het, de populaire pers smeert één enkele uitspraak van een rechtbank breed uit), en dus geloof je maar wat een vriend op Facebook over dat middel vertelt. Want die vriend vertrouw je en zijn boodschap is wel erg emotioneel.

Conclusie? Kies vooral je bronnen (Trends bijvoorbeeld) zorgvuldiger, wat ze vertellen kan je zelden beoordelen, maar na een tijdje leer je wel hoe betrouwbaar ze in het algemeen zijn, en vooral hoe vlotjes ze fouten toegeven. Een sobere conclusie op het moment dat gigatonnen ‘boeiende’ informatie op ons ligt te wachten op het internet.