Energie-experts Thijs Van de Graaf en Joannes Laveyne: ‘We slaapwandelen naar een winterse energiecrisis’

Het is crisis op de aardgasmarkt, op de elektriciteitsmarkt en op de oliemarkt. ‘De volgende winter wordt heel lastig, met een groot risico op een tekort aan aardgas bij een strenge winter. Bij de beleidsmakers en de bevolking ontbreekt echter een gevoel van hoogdringendheid’, zeggen de energie-experts Thijs Van de Graaf en Joannes Laveyne.

Aan onderzoek komen Thijs Van de Graaf en Joannes Laveyne nog amper toe. Als energie-experts, verbonden aan de UGent, hebben ze de handen vol met het volgen en duiden van de nieuwsstroom op de energiemarkten. Van de Graaf is gespecialiseerd in de aardgasmarkten en Laveyne in de elektriciteitsmarkten. Omdat de aardgasprijs de elektriciteitsprijs bepaalt, betekent turbulentie op de aardgasmarkt ook hommeles op de elektriciteitsmarkten.

De onderzoekers stellen met lede ogen vast dat de politiek en de bevolking de ernst van de energiecrisis onderschatten. Thijs Van de Graaf: “De jaren zeventig kenden enkel een oliecrisis, ook al had olie toen een groter aandeel in het bruto binnenlands product (bbp). Vandaag beleven we een complete energiecrisis, op alle fronten. De energieschok van 2022 is groter dan de energieschok van 1974. In de jaren zeventig namen we maatregelen als autoloze zondagen, maar vandaag zien we de urgentie niet om in te grijpen en energie te besparen. Snelheidsbeperkingen op de autosnelwegen tot 100 km/u. zijn niet belachelijk. Als je dat in het hele Westen doen, levert dat een wezenlijke besparing op. Zulke maatregelen zijn ook nuttig om de mensen duidelijk te maken dat er een crisis is. Nu subsidiëren we het verbruik, tot 10 euro per tankbeurt.”

Het meest acuut is de crisis op de aardgasmarkt en het risico op tekorten deze winter. Onderschatten we wat deze winter op ons afkomt?

THIJS VAN DE GRAAF. “Zowel de aardgasprijzen, de elektriciteitsprijzen als de olieprijzen zijn torenhoog, net als de voedselprijzen. De optelsom betekent dat we ons schrap moeten zetten voor een heel lastige winter, met een ernstig risico op een verstoring in onze energieaanvoer, en met een hoog risico op een economische recessie als gevolg van de hoge prijzen en de mogelijke energietekorten. Toch reageren we heel langzaam. Ik had verwacht dat de Russische invasie van Oekraïne een wake-upcall zou zijn. Dat we alles op alles zouden zetten om los te komen van Russische energie, met stevige energiebesparingen als meest logisch stap. We hebben daar lang weinig van gezien. Pas vorige maand kwam de Europese Commissie met een plan om het aardgas- en elektriciteitsverbruik vrijwillig te beperken. We hebben deze crisis nog niet aangepakt met de urgentie die ze verdient. De kans op een aardgastekort tegen het einde van de winter is reëel. Bij een strenge winter is dat scenario zéér denkbaar. We moeten daarom nu zo veel mogelijk besparen op ons aardgasverbruik.”

JOANNES LAVEYNE. “We slaapwandelen richting een energiecrisis in de winter. De hoge prijzen treffen nu vooral de sociaal zwakkeren. Het grootste deel van de bevolking kan de energieprijzen nog betalen en wordt nog niet bevangen door een gevoel van hoogdringendheid. Dat zal deze winter anders zijn, vrees ik. De crisis zal na de winter ook niet voorbij zijn. De elektriciteitsprijzen voor levering in de loop van volgend jaar zijn gestegen tot liefst 400 euro per MWh. Dat is ruim 10 keer meer dan vroeger. Die hoge prijzen zullen ons ook nog volgend jaar en mogelijk langer achtervolgen.”

VAN DE GRAAF. “De termijnprijzen op de aardgasmarkt, met levering volgende zomer en de winter daarop, zijn nog eens verdubbeld tot 200 euro per MWh (zie grafiek, nvdr). We hebben die prijsopstoten al eens gezien, maar nu is de verwachting dat de prijzen structureel hoog zullen blijven, zeker al tot na de volgende winter.”

Dankzij Zeebrugge, een draaischijf op de Europese aardgasmarkt, zou België vrij goed beschermd zijn tegen mogelijke tekorten.

VAN DE GRAAF. “Dankzij onze pijplijnverbindingen met Noorwegen, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en Nederland en de eigen lng-terminal is er voor ons geen probleem, zegt de ene school. Een andere school wijst erop dat aardgas vrij kan bewegen in de Europese Unie. Dat betekent dat als Europa te afhankelijk is van Russisch aardgas, België dat ook is. Ik denk dat de waarheid ergens in het midden ligt. Bij een complete stopzetting van de levering van Russisch aardgas zal de impact ook bij ons goed voelbaar zijn.”

Rusland heeft de leveringen aan Europa al fors teruggeschroefd. Waarom draait de Russische president Vladimir Poetin de aardgaskraan niet meteen volledig dicht?

VAN DE GRAAF. “Poetin gebruikt de levering van aardgas als wapen om Europa te verdelen. Als hij de kraan dichtdraait, is hij dat wapen kwijt. Europese regeringen worden onder druk gezet om de sancties tegen Rusland af te zwakken en de steun aan Oekraïne te beperken. Vandaag is de positie van Poetin nog sterk, want de Russische energie-inkomsten stijgen nog dankzij de hoge prijzen. Maar de positie van Poetin zal snel verzwakken. Poetin weet ook dat hij de Europese afzetmarkt straks definitief kwijt is. Op een bepaald moment zal hij de aardgaskraan dus helemaal dichtdraaien, om de Europese democratieën nog eens goed pijn te doen via een economische recessie en wellicht ook een verdere polarisering van het electoraat. Deze en volgende winter zijn nog kritiek voor de Europese gasbevoorrading. Poetin kan zijn gaswapen nog een of twee winters uitspelen. Daarna is het gedaan, want dan kunnen we verder zonder Russisch aardgas. Europa wil dit jaar de afhankelijkheid van Russisch aardgas met twee derde verminderen. We zijn dus al een heel eind opgeschoten. We rekenen daarbij wel op de invoer van 50 miljard kubieke meter extra lng per jaar. Dat is veel. China is de grootste importeur van lng met 100 miljard kubieke meter per jaar. Het grootste deel van de beschikbare lng-capaciteit is al verkocht via langetermijncontracten. Er zijn nog weinig spelers met reservecapaciteit.”

LAVEYNE. “Kan Rusland een deel van zijn aardgas doorschuiven naar China en India, zodat er ruimte vrijkomt op de wereldmarkt?”

VAN DE GRAAF. “Rusland heeft een beperkte capaciteit om aardgas naar andere klanten en bestemmingen te sturen. Die capaciteit is voor Rusland even beperkt als het voor Europa moeilijk is om andere leveranciers via pijpleidingen te vinden. Die pijpleidingen liggen er of niet. De bouw duurt jaren. De leidingen tussen China en Rusland kunnen de vraag van China niet dekken. Als we in twee winters kunnen afkicken van Russisch aardgas, en dat is haalbaar, dan is Rusland die exportvolumes grotendeels kwijt.”

Zal de solidariteit tussen de Europese landen standhouden als Poetin de druk verder opvoert?

VAN DE GRAAF. “Het wordt een serieuze stresstest deze winter. De Europese regelgeving is niet ontworpen op basis van dit scenario, maar op basis van een technisch falen van een pijpleiding. Er zijn verontrustende signalen, die aantonen dat beleidsmakers heel nationaal redeneren. In het noodplan van het Verenigd Koninkrijk staat dat de leidingen naar België en Nederland worden afgesloten bij tekorten op de eigen markt. Dat kan een groot probleem worden, omdat het Verenigd Koninkrijk een grote lng-importcapaciteit heeft. Ook in België zeggen we dat onze positie veel beter is dan de Duitse, alsof er geen eengemaakte markt bestaat. Gaan we onze pijpleidingen naar Duitsland dan afsluiten bij schaarste? Wellicht niet, maar dat impliceert dat onze positie ook niet zoveel sterker is. De eigen industrie afschakelen om een ander Europees land uit de nood te helpen, is het laatste redmiddel. Veel grootverbruikers zullen in zulke stressmomenten vrijwillig afschakelen, omdat de productie niet meer rendabel zal zijn.”

We kopen nu meer lng om de druk op de energiemarkt te verlichten, maar biedt lng een oplossing op de lange termijn?

VAN DE GRAAF. “Een leverancier als Qatar voert de forcing voor langetermijncontracten van 20 jaar of meer, maar over 27 jaar moeten we klimaatneutraal zijn. Zetten we ons dan niet vast in een gasverhaal? Europa zet ook andere landen een hak. Op dit ogenblik kaapt Europa lng-tankers weg voor de neus van Bangladesh of Pakistan, die ook getroffen worden door hoge voedselprijzen, of dieseltankers die bestemd waren voor Sri Lanka, waar de regering al geïmplodeerd is. Als we spreken over energiesolidariteit, moeten we breder denken dan Europa. Voor de armere landen slorpt de energiefactuur een groter deel van hun inkomen op.

“Het klinkt paradoxaal, maar het is beter om bestaande steenkoolcentrales nu ten volle en iets langer te gebruiken, zoals Nederland doet, dan te investeren in langlevende infrastructuur voor aardgas. Steenkool kan dienstdoen als een noodoplossing voor enkele winters. De totale emissie is lager dan bij een nieuw langdurig aardgasverhaal. In de aardgasketen is er ook verhoogde aandacht voor het lekken van methaan, een sterk broeikasgas. Dat probleem hebben we serieus onderschat. Aardgas is een veel vuilere brandstof dan we denken. Er zijn in de VS controversiële studies die stellen dat de klimaatvoetafdruk van aardgas groter is dan van steenkool, maar dan moet je vertrekken van heel pessimistische veronderstellingen over de methaanlekken.”

LAVEYNE. “Je kon vroeger aardgas nog catalogeren als transitiebrandstof, maar als je nu moet investeren in nieuwe aardgasinfrastructuur, dan wordt dat transitieargument toch heel zwak.”

In welke mate biedt waterstof een alternatief voor aardgas in onze energiebevoorrading?

LAVEYNE. “Als energiedrager zijn de mogelijkheden van waterstof beperkt. Het is niet realistisch te verwachten dat we op grote schaal waterstof zullen importeren die met hernieuwbare energie of met nucleaire energie is gemaakt, om die waterstof hier opnieuw in elektriciteit om te zetten. De energiedensiteit van waterstof is daarvoor te laag. Wel kunnen we energie importeren via synthetische brandstoffen die op basis van waterstof worden gemaakt, maar door de hoge kostprijs is dat enkel nuttig voor noodgevallen of strategische voorraden. Waterstof kan wel aardgas vervangen als grondstof voor andere toepassingen, bijvoorbeeld als grondstof voor de productie van kunstmest.”

Aardgascentrales bepalen in het huidige marktdesign grotendeels de elektriciteitsprijs. Bij hoge aardgasprijzen zijn dus ook de elektriciteitsprijzen hoog, zelfs als er goedkopere kernenergie ter beschikking is. Moeten we dat marktmechanisme veranderen?

LAVEYNE. “Veel politici klagen over het marktsysteem, maar zijn niet in staat een alternatief voor te stellen. Het manco van het huidige systeem is niet zozeer de koppeling aan de aardgasprijs, maar een manifest gebrek aan langetermijncontracten en aan mogelijkheden om zich in te dekken tegen stijgende elektriciteitsprijzen. Dat komt omdat Europa de afgelopen tien jaar kampte met een overcapaciteit in de elektriciteitsproductie. Dat zorgde voor lage prijzen en een vlotte werking van de markt, waarbij de consumenten aangemoedigd werden vaak van leverancier te veranderen.”

Het groot is het risico op een black-out deze winter?

LAVEYNE. “Frankrijk heeft nooit dichter bij een black-out gestaan door de problemen met de Franse kerncentrales. Deze winter zal Frankrijk met afschakelplannen te maken krijgen. Het zal gaan om een vrijwillige afschakeling van bedrijven die niet willen produceren tegen deze hoge elektriciteitsprijzen. Maar ook de kans op een geforceerde black-out is nooit hoger geweest. Als dat gebeurt, is dat ook een groot probleem voor België en Duitsland.”

VAN DE GRAAF. “Het debat gaat vaak over de Duitse afhankelijkheid van Russisch aardgas, maar de situatie in Frankrijk is nog veel precairder. België is een doorvoerland geworden van aardgas naar Duitsland, maar ook van elektriciteit naar Frankrijk.”

De vraag naar elektriciteit blijft de volgende jaren stijgen. Zal de productiecapaciteit kunnen volgen in België, ook bij een sluiting van de meeste kerncentrales?

LAVEYNE. “De netbeheerder heeft de kernuitstap heel goed voorbereid en in principe zal er voldoende capaciteit zijn. Er komt heel wat offshore windenergie bij en ook in de industrie zijn nog efficiëntiewinsten mogelijk. Er komen ook nieuwe gascentrales, die heel wat uren zullen moeten draaien. Zolang er gasbevoorrading is, zal er dus geen elektriciteitstekort zijn.”

Is het verstandig om de uitbating van de kerncentrales van Doel 4 en Tihange 3 met tien jaar te verlengen?

LAVEYNE. “In het kader van de klimaattransitie en de huidige onzekerheid in de bevoorrading moeten we koolstofvrije, veilige en betaalbare productiecapaciteit openhouden, op voorwaarde dat investeringen in hernieuwbare energie niet in het gedrang komen. We hebben simulaties gedaan tot 2030 en stellen vast dat het openhouden van die twee kerncentrales daarvoor geen obstakel vormt. Het probleem is eerder omgekeerd. Als er de komende jaren heel wat hernieuwbare energie bij komt, zal dat een effect hebben op de rendabiliteit van die kerncentrales, zeker in de zomer, als er veel zonne-energie is. Wellicht zal men de kerncentrales in de zomer stilleggen, wat weegt op de rendabiliteit.”

Heeft Engie het laken naar zich toegetrokken in de deal met de overheid om Doel 4 en Tihange 3 langer open te houden?

LAVEYNE. “Iedereen zat met lange tanden aan de onderhandelingstafel. Er wordt gezegd dat Engie strategische spelletjes speelde, maar het bedrijf had de bladzijde van de kerncentrales omgedraaid. Ook de overheid was aanvankelijk geen vragende partij om terug te komen op de kernuitstap. Natuurlijk ziet Engie nu zijn kans schoon om zijn wensenlijstje op tafel te leggen. Het financiële uitbatingsrisico van de verlengde kerncentrales verschuift voor de helft naar de overheid. Engie krijgt van de overheid ook een maximumfactuur voor het nucleair passief. Dat neemt een groot risico weg uit de boeken van Engie, want die kostenpost was nog tot de volgende eeuw een grote bron van onzekerheid. Loopt de factuur van de berging van het afval hoger op dan het af te kloppen bedrag, dan zijn de meerkosten voor de overheid. Niemand weet hoe hoog de factuur zal oplopen. Een berging van afval op die schaal is nog nooit gebeurd.”

Kun je die berging niet beter Europees organiseren?

LAVEYNE. “Als je kernenergie efficiënt wil uitbaten en opruimen, dan moet je dat op Europees niveau doen. Waarom is Frankrijk een succesvol kernenergieland geworden? Omdat het dat op grote schaal en gestandaardiseerd heeft aangepakt. Andere landen, waaronder België, zijn te klein om dat efficiënt te doen. Dat geldt ook voor de berging. Het is waanzin dat elk land op zich die berging moet onderzoeken en uitvoeren. We zouden beter een Europese markt organiseren rond het kernafval, zodat het op de meest efficiënte manier kan worden opgeruimd. Maar veel landen, ook Frankrijk, verbieden de verwerking van kernafval van andere landen, om strategische en electorale redenen.”

Een ander belangrijk dossier voor onze energiebevoorrading is Ventilus, het stukje hoogspanningslijn dat in West-Vlaanderen moet worden gebouwd om de offshore windenergie vlot op het land te krijgen. Daar dringt zich snel een beslissing op?

LAVEYNE. “Ventilus en het zusterproject in Henegouwen zijn van essentieel belang. Iedere maand dat we wachten, is een maand met een stijgend risico op hogere prijzen en bevoorradingsproblemen voor onze industrie. Ventilus is een schoolvoorbeeld van een verkeerde aanpak door de politiek. Het dossier is te lang blijven liggen, waardoor wilde verhalen de kans kregen het protest te voeden. Ik begrijp dat niemand graag kijkt op hoogspanningslijnen, maar Ventilus is de enige missing link in ons hoogspanningsnet. Om technische redenen kan die enkel met een luchtlijn weggewerkt worden. Zodra Ventilus gerealiseerd is, dan is het hoogspanningsnet voldoende sterk om toekomstige uitbreidingen ondergronds te realiseren.”

Ook de prijzen op de oliemarkten gingen door het dak.

VAN DE GRAAF. “Er is een complete energiecrisis aan de gang. We geven tot het najaar een groot deel van onze strategische olienoodvoorraden vrij. Dat kun je niet blijven doen. De olieprijzen zijn de jongste weken gedaald, omdat de markten vrezen voor een recessie. Die daling is dus geen gevolg van goed nieuws. Er is nog een enorme krapte op de oliemarkt en de minste vonk kan de prijzen opnieuw omhoog jagen. Tegen begin volgend jaar hebben we ook een gedeeltelijk olie-embargo afgekondigd tegen Rusland.”

Is klimaatneutraliteit tegen 2050 haalbaar en betaalbaar?

VAN DE GRAAF. “Ik draai die vraag altijd om. Is het haalbaar om niet klimaatneutraal te zijn in 2050? Je ziet nu al duidelijk de gevolgen van de klimaatopwarming. Een energiesysteem met hernieuwbare energie als ruggengraat biedt enorm veel voordelen, niet alleen voor het klimaat, maar ook voor onze energie-onafhankelijkheid. Zullen we bijvoorbeeld op termijn kunnen blijven rekenen op de VS voor lng? Dat is niet gegarandeerd.

“We zullen klimaatneutraliteit niet alleen bereiken met gedragswijzigingen. De lockdown veranderde grondig ons gedrag, maar de uitstoot van broeikasgassen daalde slechts met 6 procent in 2020, terwijl we een jaarlijkse reductie van 7 procent moeten halen. Zelfs een lockdown is dus niet voldoende. De basis van onze industrie, landbouw en gebouwen moet worden vervangen. We staan voor enorme investeringen, maar een klimaatneutrale samenleving zal ons op veel vlakken meer comfort bieden. Zo zullen we in 2050 minder voor energie betalen in procent van ons bbp dan vandaag.”

Joannes Laveyne

– 2007-2011: Master of Science, Renewable Energy, KHBO Oostende

– 2012-2018: medeoprichter spin-off Argus Technologies BVBA

– Sinds 2011: onderzoeker Electrical Energy Lab, UGent

Thijs Van de Graaf

– 2001 -2005: master internationale relaties, UGent

– 2005-2007: master Europese studies, ULB

– 2007-2012: doctoraatsstudies, UGent-

– 2012-2014: post-doctoraal onderzoeker, UGent- 2014-2019: docent internationale politiek, UGent

– Sinds 2019: hoofddocent internationale politiek, UGent