De tijd van overvloed is voorbij: vier stemmen over energie, inflatie, klimaat, schaarste en andere crisissen

De eindeloze keuzevrijheid staat op losse schroeven. We beperken ons water- en energieverbruik, bedrijven houden rekening met afschakelplannen en grondstoffenschaarste, de levertijd van producten loopt op. Hoe kunnen bedrijven en burgers blijven gedijen in een tijd van restricties? Vier denkers geven een aanzet. “Het eeuwige spanningsveld van de moderne samenleving komt bovendrijven.”

De Duitse stad Hannover heeft beslist dat inwoners enkel nog met koud water kunnen douchen in de stedelijke zwembaden. Berlijn schakelt de verlichting van tweehonderd monumenten uit. Duitsland voert een gasheffing in die de gezinnen gemiddeld 500 euro kost, omdat het land in ijltempo van het Russische gas af wil. Belgische gemeenten besparen op hun energiefactuur door de temperatuur van het gemeentelijke zwembad een graad lager te zetten. Een provinciegouverneur werpt het idee op of mensen niet meer moeten betalen voor het water in hun jacuzzi, om het leidingwater voor dagelijks gebruik betaalbaar te houden. Er is kans op gecontroleerde black-outs in Frankrijk om plotse stroomuitval te vermijden, want heel wat kerncentrales liggen er stil voor onderhoud. En Nyrstar legt zijn Nederlandse zinksmelterij stil vanwege de te hoge energiekosten.

Onze wereld is gekanteld, eerst door corona, vervolgens door logistieke problemen en daarna door de oorlog in Oekraïne. De opwarming van de aarde was al veel langer bezig, maar de dramatische effecten ervan worden jaar na jaar zichtbaarder. Om het cruciale doel van het klimaatakkoord van Parijs te halen – de opwarming van de aarde beperken tot 1,5 graden – moeten we ons consumptiegedrag omgooien en de zakenmodellen van bedrijven circulair maken.

We leren node te leven met de beperkingen die we tot in ons dagelijks leven voelen: een supermarkt die het aantal flessen beperkt dat de klant mag meenemen, of wasmachines, auto’s en fietsen die maar beperkt beschikbaar zijn. Mensen worden minder dan voorheen ondergedompeld in overvloed en moeten meer kiezen uit wat voorhanden is. Op die manier lijkt de mondiale interneteconomie zijn belofte voorbij te schieten. Hoe kunnen bedrijven en burgers toch gedijen in een tijd van restricties?

Geert Noels (hoofdeconoom van Econopolis): ‘Iedereen moet zelfredzaamheid hoog in het vaandel voeren’

Geert Noels vertrekt de dag van het gesprek naar Genève. “Als je denkt dat de zon altijd schijnt in Genève en het regent er wanneer je aankomt, dan heb je een nat pak. Dat is dan je eigen schuld”, zegt Geert Noels, de auteur van boeken als Econoshock en Gigantisme. Hij is het er niet mee eens dat gebeurtenissen zoals de oorlog in Oekraïne zwarte zwanen zijn – zaken die je van tevoren niet kon zien aankomen. “In de logistiek was er een periode van optimalisatie met lean productie”, zegt hij. “Dat hield een aantal gevaren in, waar je als ondernemer rekening mee had moeten houden. Ook energiecrisissen zijn niet nieuw. Ik vind het geweeklaag nu te gemakkelijk. Er was tijd genoeg om buffers aan te leggen. Econoshock dateert uit 2008. Het beschrijft een systeemverandering, eigenlijk een duurzaamheidsrevolutie, die je toen al kon zien aankomen.”

In dat boek vertrok Noels van zes schokken die ons leven zouden veranderen: de verschuiving van het economische zwaartepunt naar Azië, het einde van de fossiele brandstoffen, de opwarming van de aarde, de financiële crisis, de demografische evolutie en de ICT-revolutie. “Bedrijven kunnen dus niet zeggen dat het hen plotseling overvalt”, stelt Noels. “We moeten opletten dat we niet meestappen in de vele klaaglitanieën. Bedrijven die op tijd hebben gedigitaliseerd en goed voorbereid waren op de toekomst, zijn covid bijvoorbeeld goed doorgekomen.”

“De overheid zou ondernemers nu de vrijheid moeten laten om met innovaties te komen. Zo ontstaan nieuwe markten”, zegt Noels. Maar volgens hem gedraagt de overheid zich te veel als een moderne keizer-koster, met voorstellen zoals het duurder maken van water voor een jacuzzi. “Ik heb er een bloedhekel aan als de overheid te detaillistisch dingen gaat opleggen.”

De rol die de overheid beter kan spelen, is een goed wettelijk kader creëren en de spelregels afdwingbaar maken. Voor PFAS, de verzamelnaam voor niet-afbreekbare chemische stoffen die bekend werd na de vervuiling op de 3M-site in Zwijndrecht, was het volgens Noels bijvoorbeeld hoog tijd dat die betere regels er kwamen.

Hoe kunnen bedrijven en burgers zich dan het best voorbereiden op de toekomst? “Je zou altijd minstens drie scenario’s moeten hebben: een basisscenario, een blue-sky-scenario en een doemscenario. In welk scenario zou ik een probleem kunnen hebben? Als er geen leveringen uit China meer komen, heb ik dan een buffer? Sommige ondernemers gaan enkel uit van het scenario waarin alles hen voor de wind gaat. Dat geldt ook voor individuen. Wat doe ik als ik geen nieuwe lening kan krijgen? Als je je niet af en toe afvraagt ‘wat als…?’, dan wordt alles een crisis. Scenarioanalyse daagt je uit om aan systeemdenken te doen. Vergelijk het met schaken: je doet geen scenarioanalyse enkel voor een paard of voor één pion, maar voor het hele bord. Zelfredzaamheid zou iedereen hoog in het vaandel moeten voeren.”

Die avond stuurt Geert Noels nog een sms’je. Het regende na zijn aankomst in Genève. De zakenmensen die daar – anders dan Noels – niet op waren voorbereid, vloeken; de toeristen trekken hun jasje aan. “Zelf gezocht.”

Tinneke Beeckman (filosofe en schrijfster): ‘Klagen helpt niet’

“De tijd van overvloed lijkt inderdaad voorbij”, stelt filosofe en schrijfster Tinneke Beeckman. “Zeker voor de jonge generaties is het model van massaproductie en -consumptie aan enorme veranderingen toe. Ik denk bovendien dat het vrijheidsbegrip dat samenhangt met de levensstijl die we vooral na de val van de Muur hebben gekend, ontoereikend is voor de crisis die we nu beleven. Tot op heden had niemand bijvoorbeeld de legitimiteit om beperkingen op te leggen aan het feit dat je hier aardbeien kunt kopen in de winter.

“De mondialisering maakt dat alles in onze wereld op de maat van het individu is gesneden. Elke grens en beperking ervaren we als een groot probleem. In crisistijden kun je met zo’n vrijheidsbegrip niet veel problemen oplossen. Als er tekorten ontstaan, bots je tegen een muur. Je kunt er in je verbeelding wel van blijven uitgaan dat je recht hebt op verscheidene vliegvakanties of op de directe levering van je auto in de kleur van je keuze, maar daar kom je in een crisis niet ver mee.”

“Ik heb me als filosoof onder meer beziggehouden met Niccolò Machiavelli (een zestiende-eeuwse politiek filosoof, nvdr). Hij geeft vrijheid een andere invulling. Ik beweer niet dat we moeten terugkeren naar de pre-industriële tijdperk waarin hij leefde, maar zijn ideeën over vrijheid zijn wel interessant. Hij koppelt dat begrip aan de omstandigheden op een bepaald moment in de tijd. Vrijheid betekent doen wat je kunt doen, binnen een context. Als die wijzigt, veranderen ook je mogelijkheden. Maar veranderen is altijd moeilijk, zeker omdat het westerse economische en politieke model zo succesvol is geweest. Veel mensen zagen hun materiële welvaart erdoor toenemen. Dan is omgaan met restricties moeilijk.”

“Ook Machiavelli leefde in tijden van crisis en chaos. Zijn vertrekpunt was: hoe kan ik toch nog handelen wanneer autoritaire en onvoorspelbare leiders de wetten bepalen? Daarbij koos hij ervoor los te laten wat je niet controleert, het te aanvaarden zonder schuldigen te zoeken of aan zelfbeklag te doen. Tegelijk betekent vrijheid vooral dat je niet mag afhangen van iemands willekeur. Zo bekeken waren we altijd al minder vrij dan we dachten. Nu hangt Europa voor zijn energiebevoorrading bijvoorbeeld af van Rusland. Ons aan zo’n willekeur blijven overgeven, beperkt alleen maar onze vrijheid. We kunnen deze crisis daarom het best zien als een kans om ons vrijheidsbegrip te herzien en de nieuwe beperkingen zonder spijt te aanvaarden.”

“Klagen helpt toch niet. Daarmee heb ik niet gezegd dat er geen mensen zijn die reden tot klagen hebben, maar ik denk vooral dat het verloren energie is nostalgisch te blijven over de voorbije decennia van overvloed. Hoe sneller we aanvaarden dat we het met wat minder moeten doen, hoe beter.”

“Net zoals Machiavelli verzet ik me tegen fatalisme. Niets doen is geen optie, zelfs al is verandering niet makkelijk. Dat is niet hetzelfde als er dogmatisch op vertrouwen dat het allemaal wel goed komt. Dat denk ik niet. Ik bekijk de toekomst als een realist. Optimisme en pessimisme zijn in mijn ogen allebei even nutteloos.”

Ignaas Devisch (CEO Denktank Itinera): ‘Niet slecht dat er een rustpunt komt’

“We beleven een periode van grote turbulenties”, zegt Ignaas Devisch, hoogleraar medische filosofie (UGent) en CEO van de denktank Itinera. “Hadden we tijdens de coronapandemie nog het idee dat alles na een tijdelijke crisis weer goed zou komen, dan zijn we nu opnieuw in moeilijke tijden beland. Gebeurtenissen zoals de oorlog in Oekraïne en het tekort aan chips verduidelijken dat er wel degelijk iets is veranderd in de wereld.”

“Het mythische rapport van de Club van Rome uit de jaren zeventig, dat stelde dat er grenzen aan de groei zijn, is misschien niet het enige ijkpunt, maar blijkbaar is de beschikbaarheid van allerlei producten toch niet oneindig. Kijk naar de interneteconomie. We hebben lang geleefd met het idee dat wat we online bestelden, per definitie morgen aan de voordeur staat. Dat blijkt niet meer zo eenvoudig te zijn.” Toch wil Devisch de situatie niet dramatiseren. “Typisch gaan mensen zich op zo’n ogenblik nog grilliger gedragen”, zegt hij. “Iedereen krijgt dezelfde irrationele reflex, wat het probleem verergert. Dat hebben we ook aan het begin van de pandemie gezien, toen mensen toiletpapier en frituurolie hamsterden. Zo’n angstklimaat veroorzaakt net tekorten van producten die eigenlijk nog altijd meer dan voldoende worden geproduceerd.”

“Ons wereldbeeld kreeg de jongste jaren geleidelijk klappen. Eerst kwamen de terroristische aanslagen tot bij ons, later bleek een virus ook onze ontwikkelde maatschappij te kunnen lamleggen, en nu blijkt dat bedrijven in hun productie moeten snijden omdat niet alle grondstoffen voorhanden zijn. We doen er goed aan ons verwachtingspatroon bij te stellen: hier en daar botst de virtuele wereld tegen de grenzen van de fysieke wereld. We zien dat in de energievoorziening, maar ook in de voedselbevoorrading. Sinds de Tweede Wereldoorlog was hongersnood iets voor de ontwikkelingslanden, maar dat ook West-Europa met tekorten te kampen kan krijgen, hadden we nooit gedacht. Dat veroorzaakt onzekerheid. En de kernvraag is: hoe gaan we het best met die onzekerheid om?”

“Daarin ligt een kans. We kunnen ons afvragen of het wel zo erg is dat onze levenswijze van instant gratification op de helling staat. Ongetwijfeld zijn er mogelijkheden om de dingen anders te organiseren en ons tegelijk uit de systeemcrisis te halen, terwijl we nog een comfortabel leven leiden. Beleidsmatig lijkt het mij nu wel moeilijker om dat waar te maken. Sinds corona leven we toch een beetje in een democratie die op zoek is naar zichzelf. De bevolking heeft ook steeds minder geduld met de zaken die fout lopen. Die opeenstapeling van woede en het tanende vertrouwen in het beleid lijkt me een fundamentelere kwestie dan de vraag of mijn pakketje morgen wel geleverd wordt.”

“Het eeuwige spanningsveld van de moderne samenleving komt bovendrijven: als je uitgaat van het individu met zijn vrijheden en voorkeuren, zit je nog altijd met de uitdaging om individuele belangen af te stemmen op de gemeenschappelijke behoeften. Dat lijkt steeds moeilijker te lukken. Dat we nu moeten leren te leven met beperkingen, kan in die zin een zegen zijn. We kunnen onze focus dan meer opschuiven in de richting van het sociale weefsel en verbinding. Mij lijkt het zeker niet slecht dat er politiek, economisch en maatschappelijk een soort rustpunt komt.”

Barbara Briers (gedragseconoom IÉSEG School of Management en UGent): ‘Er komt competitie uit onverwachte hoek’

“De mensen maken de huidige schaarste wellicht groter dan die in werkelijkheid is”, zegt professor Barbara Briers. “Iedereen herinnert zich uit de eerste lockdown nog de geplunderde winkelrekken waar enkele dagen eerder nog voldoende wc-papier voorhanden was. Zien hamsteren, doet hamsteren. Meer nog dan vroeger wordt een gevoel van schaarste gevoed door de constante stroom aan informatie en nieuwsberichten.”

Door schaarste en restricties willen we dus meer dan we nodig hebben. Dat weten ook bedrijven en marketeers. Als een boekingswebsite adverteert dat er slechts één kamer meer beschikbaar is, verhoogt dat de aantrekkingskracht. Of in het huidige tijdperk: als klanten maximaal twee flessen arachideolie mogen kopen, zijn ze geneigd die beide mee te nemen. Misschien kookt die consument amper met arachideolie of heeft hij slechts één fles nodig: schaarste creëert verzamelwoede. “Dat stamt uit onze evolutie”, verduidelijkt Briers. “Als voedselverzamelaars werden we al met beperkingen en schaarste geconfronteerd. Het zit in onze natuur om te reageren op schaarste en restricties.”

De mensheid is er wel in geslaagd om werkende mechanismen te ontwikkelen. “Voor de zogenoemde fast-moving consumer goods, zoals voeding en huishoudproducten, zullen we meestal nog kunnen kiezen voor een alternatief”, zegt Briers. “Winkels kunnen consumenten ook een duwtje geven door alternatieven uit te lichten of lege rekken te camoufleren. Voor producten die langer meegaan, zoals huishoudtoestellen of een wagen, moeten we andere mechanismen ontwikkelen, omdat het gebrek aan die producten meer ingrijpend is voor ons leven. We geven niet graag dingen op, we zijn afkerig van verlies. Je kunt ook niet zomaar van werk veranderen of verhuizen, omdat je twee jaar moet wachten op een nieuwe wagen die je als vervoersmiddel nodig hebt. De consument wordt dus gedwongen om op zoek te gaan naar ingrijpendere alternatieven.”

Hoewel de mens een gewoontedier is, kunnen de gebeurtenissen van de voorbije jaren er wel voor zorgen dat we dingen ter discussie stellen. We worden voor het eerst in lange tijd gedwongen om te leren, te innoveren en anders te consumeren. “Daarom is het mogelijk dat er competitie uit onverwachte hoek komt”, zegt Briers. “Het is niet mogelijk om de wachttijd voor een nieuwe auto te omzeilen door voor een ander model of andere constructeur te kiezen. Maar we moeten nog altijd op het werk geraken, dus daar ligt misschien een grote kans voor het openbaar vervoer of andere transportmiddelen. En zulke kansen vind je wellicht ook in andere sectoren.” Je zou denken dat het openbaar vervoer een logische keuze is, nu de klimaatzaak steeds dwingender wordt. Toch is dat niet altijd het geval, stelt Briers. “Die keuze zou de reistijd langer kunnen maken. De pendelaar zal dus misschien eerder voor een motor kiezen. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat we bij nieuwe keuzemogelijkheden graag ons eigenbelang nastreven en minder begaan zijn met het collectieve goed. De voordelen voor het klimaat zijn er pas op lange termijn, de voordelen voor onszelf zijn er meteen. We zijn als het ware bijziend.” Het goede nieuws is dat ons eigenbelang voor het eerst in een heel lange tijd samenvalt met het collectieve belang. “Iedereen voelt de stijgende energieprijzen in zijn portemonnee. Iedereen is op de hoogte van de watertekorten”, aldus Briers. “Producten die tot voor kort onbeperkt voorhanden waren, zijn nu opeens heel duur of moeilijk verkrijgbaar. Die opeenvolgende crisissen kunnen dus een momentum zijn om het tij te keren.”