‘De Poolse paleisrevolutie raakt een open zenuw in de constructie van de EU’

We beleven een constitutionele groeipijn in het Europese eenmakingsproces, zegt professor Marc De Vos.

Terwijl Europa onder corona en noodweer de vakantie opzoekt, pakken zich boven de Europese Unie de donderwolken samen van een storm die al bijna zestig jaar in de sterren geschreven staat. De Europese Commissie heeft Polen een ultimatum gesteld over een justitiële tuchtkamer, die door het Europees Hof van Justitie strijdig is bevonden met het Europees recht.

Daarop heeft het Poolse grondwettelijk hof het gezag van dat Europees Hof en het Europese recht verworpen. Politiek gaat de zaak over het geleidelijke verval richting autocratie in Polen – een symbooldossier in Oost-Europa, waar ook Hongarije en Bulgarije probleemlidstaten zijn. Juridisch kan de Europese Commissie niets meer dan procederen voor datzelfde Europees Hof dat het Poolse regime, met ruggensteun van zijn politiek gecontroleerd constitutioneel hof, de wacht aanzegt.

De Poolse paleisrevolutie raakt een open zenuw in de constructie van de Europese Unie. De Unie is het eindresultaat van verdragen die Europese landen sinds de jaren vijftig in golven hebben afgesloten. Bij elk verdrag staan de verdragsluitende landen een deel van hun soevereiniteit af aan Brussel. Geleidelijk aan kreeg de Unie zelf de bouwstenen van een rechtsstaat: een verkozen parlement, de benoemde Europese Commissie als feitelijke regering, een Europese rechtbank in Luxemburg. De Europese Unie is een protofederale staat.

Eén zaak ontbreekt echter: een duidelijke keuze, vastgelegd in de constitutionele verdragen van de Unie, over de hiërarchische verhouding tussen de Unie en de lidstaten. Bij de start van de Europese eenmaking bestond daarover geen politieke eensgezindheid, misschien zelfs niet het politieke inzicht. Het Hof in Luxemburg bestond wel. Al in 1964 oordeelde het Hof dat Europees recht automatisch voorrang moet hebben op nationaal recht. Op dat beginsel van primauteit stoelt de hele architectuur van Europa.

Het is eigen aan federale staten dat de federale grondwet de verhouding tussen de federale staat en de deelstaten regelt en in een mechanisme voorziet om conflicten te beslechten. In de Verenigde Staten en Duitsland geldt de suprematie van het federale niveau. Bij ons is er gelijkheid, met het Grondwettelijk Hof als arbiter. In de Europese Unie is er nooit een afspraak gemaakt. De lidstaten hebben hun grondwet niet hoeven aanpassen. Op het edict van primauteit uit Luxemburg zijn hun nationale rechters overal spontaan gevolgd. Met die vrijwillige samenwerking tussen alle hoogste rechtscolleges staat of valt de Unie.

De kadaverdiscipline van de rechtbanken uit de 27 landen vertoont barsten. Zowel in Frankrijk als in Duitsland hebben hoge rechtscolleges vraagtekens geplaatst bij de werking van het Hof van Justitie. Dat was nooit gezien. Het Poolse hof gaat een stap verder met de contestatie van de rechtskracht van het Europese recht. Eerder vertrok het Verenigd Koninkrijk mede uit protest tegen de ongecontroleerde en oncontroleerbare Europese rechtspraak, die per saldo steeds meer nationale soevereiniteit wegzuigt.

We beleven een constitutionele groeipijn in het Europese eenmakingsproces. Het is niet gezond dat een fundamenteel democratisch principe over de machtsbalans tussen Europa en de natiestaat louter op creatieve rechtspraak stoelt. Het is niet gezond dat één enkel Europees Hof het monopolie over de Europese juridische waarheid heeft. Het is evenmin gezond dat de werking van dat hof, te beginnen bij de aanstelling van rechters door de lidstaten, niet de transparantie heeft die je van volwassen hooggerechtshoven mag verwachten. Niet alleen enkele problematische lidstaten, ook de Europese Unie zelf, hebben een verse dosis rechtsstaat nodig. Daarin is de echte oplossing van de Poolse rebellie gelegen.