Anne Snick (systeemdenker en lid Club van Rome): ‘Ons economisch model op basis van groei is disfunctioneel’

Vijftig jaar na het rapport van de Club van Rome is het besef nog altijd niet doorgedrongen dat we binnen de grenzen van de planeet moeten leren leven, zegt Anne Snick, lid van de Club van Rome. “Dat we studenten in economische opleidingen nog altijd onderrichten in een kapitalistisch model zonder vragen te stellen bij de groei, is niet minder dan een misdaad tegen de mensheid.”

Vijftig jaar geleden verscheen het rapport van de Club van Rome. Daarin kwamen wetenschappers op basis van data en prognoses over de bevolkingsgroei, de grondstoffenvoorraden, de vervuiling, de voedselproductie en de industrialisatie tot de conclusie dat het traditionele op groei gerichte economische model niet vol te houden was. In het rapport klonk al urgentie, maar een halve eeuw later is die boodschap veranderd in een noodkreet. Het jongste rapport van het IPCC, de werkgroep van de Verenigde Naties die de risico’s van de klimaatverandering in beeld brengt, schetst een bijna apocalyptisch beeld van de toekomst. “Behalve als we ingrijpen”, vult Anne Snick aan. “We kunnen die catastrofe nog altijd vermijden, maar dan moeten we het systeem nú omgooien.’

Waarin ligt de grootste verdienste van het rapport van de Club van Rome?

SNICK. “De centrale boodschap is de titel: ‘grenzen aan de groei’. Die boodschap is relevanter dan ooit, want we bereiken stilaan kantelpunten. Bovendien werden de geschetste scenario’s in grote lijnen bevestigd door de data die intussen beschikbaar zijn. Maar misschien was de grootste verdienste wel de systeemvisie van de auteurs. Ons westerse wereldbeeld is doorgaans erg separatistisch: zo behandelen we economie als een geïsoleerd gegeven dat losstaat van de planeet, het klimaat en de sociale verhoudingen in de wereld. Dat is onzin, aangezien de economie afhangt van de eindige voorraad aan natuurlijke grondstoffen. Het rapport bracht die samenhang in beeld.

“Daartegenover staat de beperkte impact van het rapport, dat de problemen wel benoemde, maar geen oplossingen bood. Er zijn 30 miljoen exemplaren van verkocht, maar de daaropvolgende decennia heeft het neoliberalisme de extreme focus op groei geconsolideerd.”

Wanneer het concept ‘groei’ ter discussie wordt gesteld, is de reactie nog altijd defensief. Hoe komt dat?

SNICK. “Er zijn mensen die veel te verliezen hebben wanneer we het kapitalisme en de obsessie voor groei zouden loslaten. Maar meer algemeen zien we in het Westen onze planeet als een oneindige bron van grondstoffen en niet langer als de plek die de bron van alle leven is – ook het onze. Dat beeld heeft zich onder impuls van de wetenschappen en de boost van de materiële welvaart in de geesten vastgezet. Zelfs nu de afvalberg, het verlies aan biodiversiteit en de klimaatopwarming ons met de neus op de feiten drukken, kunnen velen zich geen alternatief voorstellen waardoor we weer binnen de grenzen van de planeet leren leven. De groep mensen – waaronder de jongere generatie – die wel ziet dat het systeem destructief is, wordt ook deels gegijzeld door de angst dat een systeemwissel op korte termijn pijn zal doen. Bijna heel de economie hangt af van fossiele brandstoffen. Dat zorgt ook voor banen, winst voor aandeelhouders en een levensstijl die we vanzelfsprekend zijn gaan vinden.”

Gaat u niet te snel voorbij aan de voordelen van het kapitalisme?

SNICK. “Op korte termijn is dat systeem enorm succesvol om materiële welvaart te creëren voor een beperkte groep mensen. We worden verblind door dat succes, omdat wij aan de goede kant staan. Maar hoe tevreden zijn de mensen die – ook in onze samenleving – in armoede leven, of die in het Zuiden met 1 dollar per dag moeten rondkomen? En wat is de ecologische erfenis voor onze kinderen? Het is ook opvallend hoe kritiek op het kapitalisme vaak wordt opgevat als een pleidooi voor communisme. Het vrije ondernemerschap werkt beter dan een centraal gestuurde economie, maar alléén als bedrijven als missie hebben welzijn te creëren binnen de grenzen van de planeet. Maar in het dominante systeem zijn mens en planeet herleid tot middelen voor financiële groei.”

Dat mensen zich geen alternatief kunnen voorstellen, wijt u voor een groot deel aan het onderwijs.

SNICK. “Ons onderwijssysteem weerspiegelt ons separatistische wereldbeeld: de exacte wetenschappen en de humane wetenschappen worden volledig uit elkaar getrokken. Er wordt prioriteit gegeven aan verregaande specialisatie binnen een bepaald onderzoeksveld. Experts leren met een enge lens naar de realiteit te kijken en zijn blind voor het brede systeem. Ook de huidige ecologische crisissen zijn aangedreven door wetenschappelijke en technologische kennis. Transdisciplinaire leertrajecten om in complexiteit te leren functioneren, bestaan bijna niet.”

Je kunt mensen toch niet allemaal opleiden tot allround experts?

SNICK. “Natuurlijk niet, en kennis die voortkomt uit specialisatie is waardevol, als je eerst uitzoomt naar het grote geheel. De functie van de economie is de beschikbare middelen in te zetten voor de behoeften van de samenleving. Maar ons westerse model verbruikt meer dan de middelen waarin de planeet kan voorzien, en dat komt slechts een kleine groep mensen ten goede. Die economie is dus disfunctioneel. De ondernemers en de leiders van morgen moeten zich tijdens hun opleiding in eerste instantie buigen over fundamentele vragen, zoals welke samenleving we voor ogen hebben en hoe we dat concreet aanpakken binnen een begrensde planeet.”

“Dat we studenten in economische opleidingen nog altijd onderrichten in een kapitalistisch model zonder vragen te stellen bij de groei, is niet minder dan een misdaad tegen de mensheid. We stomen hen klaar voor een model, waarvan we al vijftig jaar weten dat het catastrofale gevolgen zal hebben. Nochtans ken ik professoren die hun studenten willen laten kennismaken met nieuwe inzichten, zoals de donuteconomie. Maar ze doen het niet of nauwelijks, uit vrees voor hun carrière. Universiteiten zijn sterk geïnstitutionaliseerd en veel minder een plaats van kritisch denken dan doorgaans wordt aangenomen.”

De bedrijfswereld staat volgens u verder.

SNICK. “Veel ondernemers zijn bereid én beter in staat om in te spelen op veranderingen, ook onder druk van de Europese Green Deal. En je merkt bij bedrijven steeds meer interesse voor werknemers met een helikopterzicht, die niet met pasklare antwoorden komen, maar in complexe contexten nieuwe ideeën bedenken.”

Is de shift richting duurzaamheid niet volop bezig?

SNICK. “Het is dubbel. We gaan als samenleving door een soort rouwproces van ontkenning en acceptatie. We weten dat dit model binnen afzienbare tijd zal verdwijnen. Sommige mensen zetten de hakken extra in het zand. Anderen proberen nog wat te onderhandelen met de werkelijkheid.”

“Het pleidooi voor elektrische wagens is illustratief voor die houding. Ze bieden een alternatief tegen de CO2-uitstoot van benzine en diesel, maar zijn daarom nog geen duurzame oplossing voor de hele wereld: ook de grondstoffen voor batterijen zijn eindig, en de vraag hoe ze onze gezondheid of de sociale ongelijkheid beïnvloeden, wordt zelfs niet gesteld. Uiteindelijk zullen we moeten aanvaarden dat we wel onze plaats hebben op deze planeet, maar dat we onze planeet niet beheersen. Daarvoor kunnen we teruggrijpen naar de kennis van de inheemse volkeren die duizenden jaren in harmonie met de natuur aan landbouw en bosbeheer hebben gedaan.”

Bosbeheer als onderdeel van het economisch beleid? Veel economen zullen u een gebrek aan realisme verwijten.

SNICK. ( Glimlacht) “Het is bijna een klassieker: mensen die alternatieven afschieten omdat ze niet realistisch zijn en vervolgens zeggen dat je oneindig kunt groeien op een eindige planeet. De tegenstelling tussen zogenaamd realisme en duurzaamheid slaat nergens op en is een kwalijk gevolg van onze separatistische visie. Op korte termijn zien we geen alternatieven, vandaar dat we verandering onhaalbaar achten. Maar als we willen overleven, is het cruciaal dat er voldoende bomen en planten zijn om ons van zuurstof, voedsel en materiaal te voorzien, en dat we leren hoe onze economie de bossen gezonder kan maken in plaats van die te vernielen voor financiële winst. Anders organiseren we onze ondergang. En onderschat ook de dekoloniseringsbeweging niet. We hebben het westerse economische model geëxporteerd naar andere delen van de wereld, maar het wordt steeds meer ter discussie gesteld.”

U noemde het gebrek aan oplossingen als belangrijkste tekortkoming van het rapport van de Club van Rome. Is dat veranderd?

SNICK. “Wetenschap is maar één van de stemmen in het debat, en zij kan de toekomst niet kennen of bewijzen. De Club van Rome gaat nu veel actiever mee op zoek naar alternatieven die zich op het terrein aandienen en werkt mee aan het creëren van nieuwe kennis met alle maatschappelijke actoren samen. Want die kennis is er, omdat al op veel plaatsen in de praktijk met andere modellen wordt geëxperimenteerd. Denk aan de transdisciplinaire trajecten voor en door studenten, maar bijvoorbeeld ook aan gemeenschapsmunten, waar geld wordt ingezet voor een wezenlijke bijdrage aan de lokale economie. In Sardinië heeft de sardex zo heel wat kmo’s uit de financiële crisis geholpen, doordat ze gedeeltelijk werden afgeschermd van de wereldwijde concurrentie. Maar het is dus tijd om al die kennis op een veel grotere schaal in te zetten.”