‘Je ontdekt een nieuwe wereld als je reflecteert over hoe je denkt’

Onze manier van denken is vaak te beperkt, zo schrijft Eric Halsberghe in zijn boek ‘Slimmer Denken’. Daarin wijst hij met de vinger naar waar het fout loopt en reikt hij tips aan om onze denkpatronen te verruimen. Wij bieden u een selectie uit zijn boek aan.

Om ons denken te begrijpen is het van belang meer te weten over de werking van ons denksysteem. We verkennen die werking vanuit drie belangrijke elementen:

We filteren de informatie die op ons afkomt

De filter is ‘een gekleurde bril’ waarmee we gegevens opvangen en verwerken. De filter wordt beïnvloed door:

1. onze belangen, doelstellingen, ideeën, normen, waarden, voorstellingen, verbanden die wij gewend zijn te leggen, de consequenties die wij gewend zijn aan handelingen toe te schrijven;

2. onze belangstellingen, levensstijl, gewoonten en interesses;

3. onze rollen die we vervullen en de groepen waartoe wij behoren.

De eerste twee componenten variëren langzaam, de derde component, de rol die we spelen, kan snel variëren. Het probleem is dat het filteren doorgaans onbewust gebeurt, waardoor we onvolkomen waarnemen en niet-flexibel denken. Onze waarneming is meestal selectief: we horen wat we wensen te horen en zien wat we wensen te zien. We zijn geneigd ons af te sluiten van de informatie die niet ‘in ons kraam’ past.

Onze waarneming is ook van nature contextueel: wat we waarnemen hangt mee af van de context. De context bepaalt mee de verwachting die wij hebben en die verwachting beïnvloedt de waarneming. Een voorbeeld is het ‘aureool’-effect of ‘halo’-effect, de context waarin we iets waarnemen, heeft door de aard van het algemeen beeld een positief of negatief effect op wat wij van iets of iemand denken. Een goochelaar weet daar bijzonder goed op in te spelen. Een goochelaar misleidt ons met het opbouwen van een verwachtingspatroon. We worden afgeleid en zo zien we niet wat er echt gebeurt.

Let wel: filteren is levensnoodzakelijk om te kunnen overleven. Zonder filtering worden we overdonderd met niet te verwerken prikkels. De filtering kan ons echter ook misleiden. Beter waarnemen als aanzet tot slimmer denken houdt in dat we onze eigen filter beter leren kennen, zodat we indien wenselijk of nodig bewust kunnen tegensturen. Vooroordelen zijn het resultaat van wat we allemaal al hebben meegemaakt. Ze werken zelfbevestigend in wat we observeren. We zien wat overeenkomt met onze vooroordelen en negeren informatie die er tegenin gaat. Vooroordelen bepalen mee de bril waardoor we de werkelijkheid waarnemen.

Veel processen verlopen voorbewust

Veel van de mogelijke beperkingen en intuïtieve vooringenomenheden in ons denken hebben te maken met processen die zich afspelen in het voorbewuste. Ideeën borrelen op vanuit het voorbewuste. Nog voor we bewust zijn van onze gedachten, ontluiken die al in ons onderbewuste. Besluitvorming en gedrag worden geïnitieerd vooraleer bewuste hersenzones ingeschakeld worden. Soms hebben we onbewust een beslissing genomen nog voor we het zelf weten.

In het boek van Daniël Kahneman over Ons feilbare denken vinden we daarvan talloze voorbeelden op basis van psychologisch onderzoek. Voor veel beslissingen en gedragingen gebruiken we het zogenaamde systeem 1. Dat systeem 1 werkt automatisch en snel en met weinig of geen inspanning. Het zijn vaardigheden die we met dieren delen. Veel van die vaardigheden zijn ook noodzakelijk om te overleven en vlot te functioneren in het dagelijkse leven. Over het algemeen werkt systeem 1 doeltreffend. Maar systeem 1 kan ook misleidend zijn voor bepaalde activiteiten en voor het aanpakken van diverse complexe problemen die meer concentratie en aandacht vereisen.

Het komt erop aan te leren inzien wanneer systeem 1 ons dreigt te misleiden en wanneer we best overschakelen naar systeem 2 van traag denken. Het komt erop aan de zeer rijke mogelijkheden en de kracht van het voorbewuste niet verloren te laten gaan. Wat er in het voorbewuste gebeurt, kunnen we niet rechtstreeks beïnvloeden. We kunnen niet beslissen welke gedachten zullen opduiken uit het subcognitieve systeem. We kunnen wel bewust reflecteren over de gedachten die uit het voorbewuste opborrelen. En we kunnen vanuit het bewust denken impulsen geven die voorbewuste processen in gang zetten en waardevolle ideeën genereren.

We zijn verzot op denkpatronen.

Denkpatronen zijn niet noodzakelijk slecht. Patroonherkenning is een krachtige en nuttige eigenschap van ons systeem. Ze maken het mogelijk efficiënt te werken in een complexe wereld. We hebben ze daarom nodig. Soms leiden de overheersende en vastgeroeste denkpatronen in bepaalde contexten ook tot goede resultaten.

Ze resulteren wel gemakkelijk in eenzijdig denken. Ze kunnen doordat ze onbewust gehanteerd worden een hinderpaal vormen voor veelzijdig, flexibel en creatief denken. Het is belangrijk die overheersende en vastgeroeste denkpatronen bij onszelf en bij anderen te onderkennen, zodat we die, indien gewenst ook kunnen doorbreken. De overheersende en vastgeroeste denkpatronen worden mee bepaald door de cultuur, door de context en door persoonlijke eigenschappen.

Meta-denken – denken over denken

Je ontdekt een nieuwe wereld als je niet enkel denkt, maar je ook denkt en reflecteert over de wijze waarop je denkt. Meta-denken is denken over de eigen denkprocessen en denkpatronen. Meta-denken stelt je in staat de patronen waarin je vastloopt te doorbreken en bewust een grotere diversiteit van denkpatronen te hanteren. Een groot deel van het denken gebeurt onbewust of voorbewust. Eens de gedachten doordringen tot het bewuste ben je wel in staat te reflecteren over die gedachten, dat is meta-denken. Ons denken wordt ook mee bepaald door de cultuur, de context, de perceptie, de informatie, waarover je al of niet beschikt, de gemoedstoestand waarin je verkeert, je eigen overtuiging en belangstelling, de ervaring, de genoten opleiding …

Heel wat patronen waarmee we de wereld bekijken en erover denken zijn nuttig in het dagelijks leven. Door die patronen moeten we niet telkens opnieuw nadenken vooraleer te handelen. Maar die patronen kunnen ook vastroesten en een hinderpaal zijn om slimmer te denken. Als je bewust wordt van die vastgeroeste patronen is er een aanzet om veelzijdiger, flexibeler en creatiever te denken.

Je kan dan gemakkelijker afstand nemen en die klassieke denkpatronen bewust doorbreken. Je verkent nieuwe mogelijkheden om complexe problemen aan te pakken. Je ontdekt dat creativiteit niet zo moeilijk is als het lijkt. Je staat open voor verruimende inzichten en nieuwe ontwikkelingen. Je ziet hoe anderen denken en kunt hen helpen om veelzijdiger te kijken naar de werkelijkheid. Je kan het denken in team verrijken met nieuwe invalshoeken. Je kan anderen inspireren en prikkelen om op zoek te gaan naar nieuwe verrijkende mogelijkheden. Je ontdekt een nieuwe bron van innovatie.