Wonen: de verrassende elegantie van beton

Wie zijn esthetische vooringenomenheden kan opzijschuiven, ontdekt in ruw beton een subtiele poëzie die geen uitstaans heeft met het gevreesde bunkereffect. Kom binnen en geniet.

Vraag Tadao Ando, icoon van de hedendaagse architectuur, om zijn werk in drie woorden samen te vatten, en de Japanner antwoordt steevast: natuur, geometrie en ruw beton. Hij aarzelt zelfs niet om beton te verheffen tot de klasse van de authentieke materialen en – heiligschennis! – te vergelijken met natuurlijk hout.

Het blijft overigens niet bij lippendienst. De in 1941 in Osaka geboren autodidact heeft meerdere projecten op zijn naam staan waarin beton heer en meester is. Van religieuze gebouwen via kantoren (zoals het conferentiecentrum van het meubelbedrijf Vitra in Duitsland) tot privé-woningen. Zijn projecten voeren monarchale ruimten op waarin rechte hoeken zich doen gelden, waar natuurlijk licht triomfeert, in clair-obscur flirtend met ruwe, antracieten muren. Extreme soberheid, uitgesproken zenitude in dienst van een franjeloze drager…

Ook in Vlaamse huizen en winkels

In het land van de rijzende zon gaat beton in zijn eenvoudigste verschijningsvorm al lang hand in hand met architectuur van topniveau. In Europa sluiten de architecten, designers en decorateurs beton opnieuw in de armen, na een decennialange verbanning. In Nederland en Vlaanderen blijkt een zeker succes uit het gebruik in een aantal gespecialiseerde handelszaken of eigentijdse residenties.

Tussen de opvallendste realisaties van de afgelopen tien jaar, noteren we die van Jo Crepain. In de bossen van Brasschaat transformeerde hij een oude watertoren door tussen de vier laterale betonnen pijlers vijf woningniveaus in te passen. Boven op de bovenste verdieping rust nog altijd het enorme reservoir, bewaard in originele staat. De oppervlakken zijn volledig in ruw beton, de nauwelijks bemeubelde ruimte kreeg grote transparante en lichtdoorlatende vensterpartijen met uitzicht op de omringende natuur.

En op de bovenste verdieping van zijn atelier aan de Antwerpse kaaien heeft Jo Crepain zijn loft met uitzicht op de Schelde opgetrokken in grote betonblokken. De ruwheid en onregelmatigheid van de fabricage contrasteren met het sfeervolle organisch meubilair van Gerrit Rietveld of Charles Eames. Uiterst belangrijk detail: de betonblokken behielden hun typische gaten voor hijstouwen. Die technische perforaties werden bewust ongemoeid gelaten omdat het precies tot de esthetische uitdagingen van beton behoort te pronken met het onafgewerkte aspect ervan.

Een nieuwe naam voor beton?

Ook architect Vincent Van Duysen, Gentenaar met modernistische inspiratie, tovert graag met de afgeleiden van cement, zelfs voor atypische projecten zoals de inrichting van de trendy bloemenwinkel Plantaardige Verbeelding in Antwerpen. Tot dat lijstje adepten van het neomodernisme behoort ook de 45-jarige Bart Lens die met zijn kantoor Lens°Ass de privé-appartementen van de eigenaars van designshop Donum in Hasselt inrichtte. Ongerepte muren op een in de was gezette betonnen vloer. Voeg daarbij de canapé Bird van Tom Dixon voor Cappellini: effect gegarandeerd!

Het huis in Sint-Genesius-Rode, in 1999 bekroond met de Belgian Architectural Award, is een schoolvoorbeeld van het genre. De Brusselaar Joël Claisse ontwierp het, van vloeren tot plafonds, volledig in glad beton met gewone bekistingspanelen. De experimentele woning werd bewierookt door vakmensen en kreeg lof van Dominique Perrault, de ontwerper van de Très Grande Bibliothèque de France, maar had daarvóór wel moeten vechten voor bestaansrecht. Het ‘bunker’-uitzicht stond haaks op alle stedenbouwkundige regels van de gemeente die uitsluitend woningen met twee dakhellingen en gevels in baksteen wenst. Om de steun van het wijkcomité te veroveren, presenteerden Joël Claisse en zijn medewerkers het voorontwerp negen weekends na elkaar aan de buurtgemeenschap. “Dat loonde,” herinnert de architect zich. “De hele verkaveling, zonder één uitzondering, was bereid het protocol te ondertekenen. Het bewijs dat alles mogelijk is, als je het maar uitlegt aan de mensen!”

Een onderwijsmethode die tegelijk ook wijst op de moeilijkheden om de vertrouwde paden te verlaten. “Beton heeft duidelijk een rampzalige gevoelswaarde,” vervolgt Joël Claisse. “Het zou een nieuwe naam moeten krijgen!” Dit zo uitgespuwde materiaal maakt het immers mogelijk alle standaarden voor draagvlakken te overtreffen en de vloer te bevrijden van steunpunten. Het laat liefhebbers van XXL-perspectieven aan hun trekken komen.

De omstreden rol van Le Corbusier

Le Corbusier, pionier van het modernisme, die industriële silo’s beschouwde als modellen van formele perfectie, tekende op latere leeftijd belangrijke projecten zomaar ruw uit de bekisting. Het klooster van Sainte Marie de la Tourette (1953), in de buurt van Lyon, en de unité d’habitation (wooneenheid) in Marseille (1945-1952), zijn constructies waarrond de controverse zelfs nu nog niet geluwd is. Het woningengeheel in Marseille, opgetrokken op heipalen, werd decennialang fel bekritiseerd ondanks de technische hoogstandjes en de context van crisis in de woningbouw in de nadagen van de oorlog.

Le Corbusier, vaak de wegbereider genoemd voor de goedkope huurflats die het voorstedelijke landschap verminken, heeft bijgedragen tot de verspreiding van een al te bruut gebruik van beton. Het is pas door maximaal afstand te nemen, dat dit oordeel later zal worden gematigd en soms herzien door de trendsetters. Ironie der jaren: hoewel ze lang het verwijt kregen bij te dragen tot de ontmenselijking van de nieuwe steden, doen deze ‘woonblokken’ het momenteel weer uitstekend in de luxebladen. Een esthetische inhaalbeweging die de orde der dingen echter niet omkeert.

De instorting van een deel van terminal 2E op de luchthaven van Roissy (april 2004) heeft de polemiek rond beton meteen weer aangezwengeld. Een stapje vooruit, en dan opnieuw een weerbots achteruit: architecten die in dit zo gehate materiaal blijven geloven, leveren een heroïsch gevecht. De durf van hun klanten benadert zelfs de lichtzinnigheid…

Antoine Moreno

Beton is het ultieme materiaal voor wie op zoek is naar extreme soberheid en een uitgesproken zenhouding.

De tijd dat beton synoniem was van lelijke torens, kilheid en somberheid is voorbij.