Ik had al bijna een jaar niets meer van Karel gehoord. Toen belde hij me op. Geen e-mail, neen, een heuse telefoon. Hij nodigde mij uit, of we niet samen konden lunchen, hij zou wel een leuk restaurantje kiezen. Om wat bij te praten en ook om te zien of we samen nog wat dingen konden uitwerken. Nu ja, Karel doet zoiets niet toevallig. Waarschijnlijk liepen zijn zaken niet al te vlot. En dat bleek ook zo te zijn. De gouden jaren van zijn sector leken voorbij. Aan het einde van de maaltijd, waar hij duurdere dingen had besteld dan ik, vroeg hij langs zijn neus weg: “en hoe we gaan we de rekening delen, ieder de helft?”
Dit voorval dateert van enkele jaren geleden, maar ik herinner mij het nog levendig. Ik zie ons nog op dat terrasje zitten, ik herinner mij nog dat ik erg verrast was en ik weet nog goed wat mijn vrouw zei: “wat had je anders van Karel verwacht?”
Veronderstel dat mijn buurman spontaan voorstelt om even te helpen bij de plaatsing van een omheining. Samen werken we hard, wisselen wat ervaring uit over de buurt en drie uur later kennen we elkaar weer beter en is mijn omheining netjes geplaatst. Dat is dan vooral dankzij de buurman die veel handiger is dan ik. Maar veronderstel dat ik ‘s anderendaags een factuur in de bus vind voor drie uur werk. De kans op goede burenrelaties is meteen drastisch verkleind. En hij krijgt ongetwijfeld een doekje van eigen deeg. Hij moet een brief naar Schotland schrijven over huisruil en hij vraagt mij zijn brief even na te kijken. Handig ben ik niet, maar Engels is altijd al wel my cup of tea geweest. Uiteraard krijgt hij nog dezelfde avond mijn tarieven voor vertalingen in zijn bus. U heeft het begrepen, hier klopt iets niet, net zoals het gedrag van Karel niet klopte.
We weten allemaal dat er minstens twee normen zijn in onze samenleving: een sociale norm en een economische norm. Onder de sociale norm vallen diensten aan buren, hulp van vrienden, steun van familieleden. De economische normen zijn marktnormen: correct leveren en correct betalen. Als mijn moeder haar (in familiekring wereldbefaamde) ‘upside down cake met ananas’ heeft meegegeven, kan ze gerust later bellen en vragen of we al geproefd hebben. Mocht ze 1,5 euro voor de ingrediënten vragen (“en dan reken ik niets voor mijn werk”) dan krijgt die cake plots een wel erg wrange smaak. Maar mijn bakker moet me niet elke zondagmiddag bellen met de vraag of zijn broodjes me gesmaakt hebben.
Die twee werelden hou je dus best netjes gescheiden, zo niet, zoals uit de voorbeelden blijkt, komen er problemen van. En die problemen komen er meer en meer. Niet omdat we met zijn allen plots aan familie en vrienden geld beginnen aan te rekenen. Het probleem dat we gecreëerd hebben, is dat we klanten en medewerkers proberen wijs te maken dat de relatie met het bedrijf geen economische, maar een sociale relatie is. Als mijn supermarkt echt mijn beste vriend is, dan doet hij niet moeilijk over de factuur. Maar dat doet hij wel. Als de vriendelijke brief met mijn naam op er niet is om mij te helpen of om mijn goed hart te laten spreken, maar er is om keihard zaken te doen met mij. Als die hotelketen niet echt geeft om mijn goede slaap, iets waar mijn moeder, vrouw, kinderen en goede vrienden wel echt om bekommerd zijn, maar alleen doet alsof om op die manier de waarde van mijn transacties met hen te maximaliseren, dan word ik daar na een tijdje cynisch door. Zeer berekend. En begin ik van mijn kant ook alle transacties met die hotelketen berekend te beschouwen.
Sinds enkele tientallen jaren zijn onze relaties meer en meer berekend geworden. Het economisch systeem heeft zowat alles in markttermen vertaald: gastvrijheid, klusjes, bijlessen, uitstapjes. Het vreemde is dat stilaan een aantal van die zaken niet meer betaalbaar wordt. Markten zijn efficiënt, maar alleen economisch efficiënt. Rode Kruis-vrijwilligers doen merkwaardige inspanningen bij de verkoop van hun stickers. Veronderstel even dat u dit soort fondsenwerving zou uitbesteden en professionaliseren. De verkoop van stickers zou drastisch verminderen en de prijs van de verkooporganisatie exponentieel stijgen. Woody Allen heeft ooit gegekscheerd: de duurste seks is de gratis seks, maar dat geldt enkel voor seks en dat is de uitzondering die de regel bevestigt.
We staan de volgende jaren voor zeer grote maatschappelijke kosten: vergrijzing, milieuverandering en een staat die zijn schulden mag terugbetalen. Waarom heeft hij extra schulden: omdat het economisch probleem van de kredietcrisis alleen economisch kon worden opgelost. Niemand was bereid een sociale norm te hanteren voor de sukkels van banken. Het was wel een tsunami, maar de slachtoffers waren niet zo onschuldig. We zullen voor de meeste andere problemen heel veel sociale normen weer moeten uitvinden of de economische verarming gebeurt nog veel sneller dan ons lief is.
DE AUTEUR IS HOOFDDOCENT AAN DE UNIVERSITEIT GENT EN PARTNER VAN DE VLERICK LEUVEN GENT MANAGEMENT SCHOOL.
Marc Buelens
Het economisch systeem heeft zowat alles in markttermen vertaald: gastvrijheid, klusjes, bijlessen, uitstapjes.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier