Waarom Rusland de gasstromen naar Polen en Bulgarije stopzet

Polen en Bulgarije, twee lidstaten van de Europese Unie, hebben geweigerd een door Poetin opgelegd nieuw betalingsmechanisme toe te passen.

Rusland heeft een tegenaanval op de sancties van de Europese Unie ingezet door de gasstroom naar Polen en Bulgarije te onderbreken. Die landen weigeren een nieuw betalingsmechanisme te gebruiken dat Moskou toegang geeft tot het geld dat het voor zijn energie-export ontvangt. De maatregel van Gazprom, de Russische staatsleverancier van gas, heeft de mondiale gasmarkten opgeschrikt en de prijzen opgedreven.

Eind maart had de Russische president Vladimir Poetin beslist dat kopers van gas uit ‘onvriendelijke’ landen, waaronder de Europese Unie, zowel rekeningen in vreemde valuta als in roebel moeten openen bij de Gazprombank in Zwitserland om voor hun leveringen te betalen. Die maatregel werd gezien als een manier om de Europese sancties tegen de centrale bank van Rusland te neutraliseren.

Sindsdien is gedebatteerd over de vraag of de regeling – waarbij kopers voor gas betalen door euro’s of dollars te storten bij Gazprombank, die deze op haar beurt omzet in roebel – in strijd is met de EU-sancties tegen Moskou en de gasleveringscontracten. In de contracten wordt de betalingsmunt vermeld, die voor bijna alle landen in Europa de euro en de dollar is.

Poetin heeft verklaard dat kopers van Russisch gas in roebel moeten betalen. Het debat over het door Moskou voorgestelde mechanisme via de Gazprombank, die de Europese Unie zorgvuldig heeft uitgesloten van de sancties, draait om de vraag of die betaling neerkomt op een betaling in roebel of in vreemde valuta.

De Russische regeling is op 1 april in werking getreden. Polen en Bulgarije, in Europa twee uitgesproken voorstanders om de afhankelijkheid van Russisch gas snel af te bouwen, waren toevallig de landen die volgens hun contracten het snelst moesten betalen.

Wat zijn de gevolgen?

Polen en Bulgarije importeren grote hoeveelheden Russisch gas, volgens het Internationaal Energieagentschap goed voor 45 en 80 procent van hun behoeften. Volgens hun contracten mogen zij samen 13 miljard kubieke meter Russisch gas invoeren, wat overeenkomt met ongeveer 8 procent van de invoer van Russisch gas in de Europese Unie vorig jaar.

De stopzetting van de leveringen zal naar verwachting voor geen van beide landen ernstige problemen opleveren, omdat de vraag in het voorjaar daalt. De gasvoorraad van Polen ligt extreem hoog, op 76 procent van de capaciteit, nadat het land zich verzekerd heeft van grote hoeveelheden vloeibaar aardgas (lng) uit de Verenigde Staten.

Bulgarije en Polen verminderen al jaren hun afhankelijkheid van Moskou en planden dat hun contracten met Gazprom eind dit jaar zouden aflopen. Zo heeft Warschau een lng-terminal in de Baltische haven van Swinoujscie uitgebreid en een nieuwe interconnector met Litouwen wordt in mei in gebruik genomen. Een gaspijpleiding tussen Polen en de Noorse gasvelden wordt in oktober operationeel.

Welke landen kunnen nog worden getroffen?

Het is onduidelijk wanneer de verschillende Europese afnemers voor Russisch gas moeten betalen. De contracten tussen Gazprom en zijn klanten zijn vertrouwelijk. Maar volgens Russische functionarissen moeten de meeste bedrijven in mei betalen voor in april geleverd gas. De aandacht is nu gericht op de reactie van Duitsland en Italië, de grootste twee importeurs van Russisch gas op het continent. Uniper in Duitsland en Eni in Italië, twee van Europa’s grootste afnemers van Russisch gas, hebben gezegd dat hun betalingstermijnen eind mei aflopen.

Ambtenaren in Duitsland geven aan dat zij denken dat een betalingsmethode conform de sancties mogelijk is. “Duitsland zal zijn betalingen in euro verrichten en niet in roebel. Het is aan Gazprom om te bepalen hoe het dat geld omrekent. We zijn die aanpak overeengekomen met de Europese Unie en zullen die weg blijven bewandelen”, zei de Duitse minister van Economie Robert Habeck.

Analisten betwijfelen ook of het in het belang van Moskou is om de gasstroom naar zijn grootste klanten stop te zetten. “Vanuit Russisch perspectief heeft het afsnijden van die klanten aanzienlijke gevolgen voor de inkomsten”, zegt Tom Marzec-Manser, het hoofd van de gasanalyse bij ICIS.

Wat is het gevolg voor de gasprijzen?

De Europese gasprijzen stegen eerst met maar liefst 20 procent, alvorens 10 procent hoger te noteren op 108 euro per megawattuur. De contractprijzen voor gas lopen vaak achter op de spotmarktprijzen en worden meestal maandelijks bijgewerkt. Dat betekent dat Russische gasleveringen aanzienlijk goedkoper kunnen zijn dan de invoer van lng wanneer de spotprijzen stijgen.

Niek den Hollander, chief operating officer van Uniper, zei dat de gevolgen voor de markt niet groot zouden zijn, maar gaf toe dat de markt de nervositeit over de continuïteit van de Russische gasleveringen aan Europa interpreteert als een signaal dat de prijzen zullen stijgen.

Wat gaat de EU doen?

Ursula von der Leyen, de voorzitter van de Europese Commissie, beschuldigde Rusland er vorige week van dat het gas probeert te gebruiken als “chantagemiddel”. De Europese Unie heeft echter moeite om een definitief antwoord te geven op de vraag of bedrijven en lidstaten moeten voldoen aan het nieuwe mechanisme van Poetin.

In een document met richtlijnen van de Europese Commissie staat dat het Russische betalingsmechanisme onder bepaalde voorwaarden in overeenstemming met de contracten kan zijn, onder meer op voorwaarde dat bedrijven duidelijk maken dat hun betalingsverplichtingen eindigen zodra geld op de rekening in vreemde valuta is gestort.

Maar Von der Leyen heeft bedrijven gewaarschuwd geen rekeningen bij Gazprombank te openen. “In ongeveer 97 procent van alle contracten is expliciet bepaald dat in euro of dollar wordt betaald. Het verzoek om in roebel te betalen is een eenzijdige beslissing en niet in overeenstemming met de contracten”, zei de Commissievoorzitter. “Bedrijven met zulke contracten moeten niet ingaan op de Russische eisen.”

Analisten zeggen dat de beslissing van het Kremlin dient om verdeeldheid te zaaien in Europa. “Dit is een verdeel-en-heersstrategie. Rusland wil Europa zo veel mogelijk fragmenteren”, zegt Simone Tagliapietra, onderzoeker bij de Brusselse denktank Bruegel. “Het belangrijkste waar het hier om gaat, is de Europese eenheid.”