Verlichting

In het donkere seizoen worden sommige mensen zo somber dat ze de winterblues krijgen. Maar er is hoop: wetenschappers onderzoeken hoe kunstlicht letterlijk ‘verlichting’ kan brengen voor dergelijke depressies. De luminotherapie.

Hippocrates schreef het al neer in de vijfde eeuw voor Christus: “Let op alles wat met het weer te maken heeft, want de weerkunde is nauw verbonden met de geneeskunde.” In de meer recente publicatie ‘Climate and Human Health’ van de Wereldorganisatie voor Geneeskunde onderstrepen deskundigen hoe moeilijk het is om een eenvoudig oorzakelijk verband te leggen tussen seizoenen en gezondheid. Toch stellen ze vast dat “de mens sterker beïnvloed wordt door het klimaat op lange termijn en door het wisselen van de seizoenen dan door de dagelijkse weersveranderingen.”

Bij MétéoSuisse werkt een tiental onderzoekers rond ‘biometeorologie’: de gevoeligheid van mensen voor de doortocht van kou- en warmtefronten en voor de afwisseling van heldere en donkere seizoenen. In ‘Le temps qui tue, le temps qui guérit’ (1) beschrijft dokter Fernand Attali zijn empirische observaties als huisarts in de streek rond Parijs. Volgens hem reageren zowel gezonde als zieke mensen op het klimaat én op het licht. Hij geeft onder meer het voorbeeld van een depressief persoon die telkens weer in de wachtkamer zat als de lucht grijs was.

Winterdepressie

of SAD (Seasonal Affective Disorder) werd vastgesteld en beschreven door de Amerikaanse psychiater Norman Rosenthal. De aandoening verdwijnt bij mooi weer en verschijnt zodra de dagen weer donkerder worden. “De diagnose van een seizoengebonden depressie is eigenlijk heel eenvoudig: ze keert effectief terug in de herfst en de winter,” zegt Paul Linkowski, hoofd van de psychiatrische kliniek in het Brusselse Erasmusziekenhuis.

De activiteit van mensen met deze aandoening vertraagt zo erg dat hun sociale relaties eronder lijden. Naarmate de dagen korter en donkerder worden, voelen ze zich moe en terneergeslagen; ze slapen gemiddeld twee tot vier uur langer en gaan voedsel eten dat rijk is aan suiker en koolhydraten, zoals chocolade en pasta’s. De symptomen van SAD zijn te lang slapen (97%), vroegtijdig in slaap vallen (79%), te veel eten (vooral zoetigheid) en dus gewichtstoename (76%), voortdurende slaperigheid (72%) en het premenstrueel syndroom (50%).

Linkowski: “Bij heel wat mensen stellen we een seizoengebonden wijziging van het humeur vast die waarschijnlijk in verband staat met het licht (of een tekort daaraan); het kan echter ook te wijten zijn aan andere psycho-sociale invloeden. Ik schat dat zowat een procent van de bevolking lijdt aan een min of meer pathologische vorm van SAD.”

Nabij de evenaar schijnt de synchronisatie met het licht goed te zijn; SAD komt meer voor bij mensen die moeten leven met een maandenlange winter. Tegen het eind van de jaren ’70 toonden onderzoeken een aanzienlijke stijging van het aantal winterdepressies bij de bevolking van het hoge Noorden. “Studies die uitgevoerd werden in Tromsö (Noorwegen), waar zich ook de meest noordelijk gelegen universiteit van Europa bevindt, lijken uit te wijzen dat daar inderdaad heel veel mensen negatief beïnvloed worden door de wisseling van de seizoenen,” aldus Paul Linkowski. “We weten echter niet precies in welke mate, omdat het fenomeen niet diepgaand bestudeerd werd volgens epidemiologische maatstaven.”

Een behandeling

met kunstlicht als remedie tegen winterdepressies werd in 1982 voor het eerst voorgesteld in een Amerikaanse wetenschappelijke publicatie. Naarmate de nacht donker wordt, vertonen de oogleden de neiging om zich te sluiten. Dat komt doordat onze interne klok het uur aangeeft waarop de biochemische slaapmechanismen moeten opstarten: de pijnappelklier in de hersenen scheidt een hormoon af, het bekende melatonine. Dat gebeurt mooi op tijd, dankzij de zon. Een overmatige afscheiding van melatonine blijkt een deprimerend effect te hebben.

Het licht dringt via de optische zenuwen door in het menselijk organisme. Zijn mensen die aan gezichtsstoornissen lijden dan niet vatbaar voor SAD? “Zeker,” antwoordt Linkowski. “Het licht komt echter niet alleen binnen via het netvlies, maar ook door de huid. Zo zijn bepaalde gekleurde bevolkingsgroepen beter bestand tegen de UV-stralen van de zon, omdat hun huid veel melanine bevat.” In november 1997 publiceerde de Amerikaanse onderzoeker Campbell zijn verrassende bevindingen in het tijdschrift ‘Science’: het ritme van het organisme zou veranderd kunnen worden door een intense lichtbundel te richten op… de knieholte!

Licht heeft dus een invloed op de afscheiding van melatonine. De lichtintensiteit van een zonnige dag schommelt tussen 10.000 en 100.000 lux (eenheid van lichtsterkte), maar op een grijze dag is dat nog maar amper 1000 lux.

Vandaar het idee van de luminotherapie. De gewone elektrische verlichting is daarvoor volslagen ontoereikend. De doelmatigheid van de luminotherapie is gebaseerd op de blootstelling (minstens driemaal per week, telkens anderhalf uur) aan een fluorescentielamp die het lichtspectrum weergeeft van een lentedag op de middag (2500 tot 5000 lux).

Het gaat hier niet om een spot die gericht is op de gesloten oogleden en die flikkert als een stroboscopische lamp in een discotheek, maar om aanvullende verlichting via een verlichtingspaneel of een soort mijnwerkerslamp die op een helm gemonteerd is en een sterk licht laat vallen op het gelaat. “De ziekenhuizen lenen deze lampen uit onder medisch toezicht en zodra de diagnose gesteld is,” zegt Paul Linkowski.

Met het oog op

een grotere toegankelijkheid van de luminotherapie ontwikkelt Philips, in samenwerking met het Academisch Ziekenhuis van Groningen en het National Health Institute in Helsinki, een luminotherapie-lamp voor huishoudelijk gebruik onder de naam ‘Original Bright Light’ (2).

Er bestaat ook al geruime tijd een minder wetenschappelijk alternatief: de doodgewone halogeenlampen die iedereen wel in huis heeft. Het licht van deze lampen is warmer dan dat van gloeilampen; bovendien heeft het de juiste intensiteit bij voldoende lange blootstelling (drie uur per dag) en mits weerkaatsing door helder gekleurde muren.

“Luminotherapie is geen universeel wondermiddel,” waarschuwt Linkowski. “Een behandeling zal doeltreffend zijn voor bepaalde patiënten, terwijl anderen er helemaal niet op reageren. Soms moet een seizoengebonden depressie ook behandeld worden met psychotherapie en/of een klassieke psycho-farmacologische behandeling van het anti-depressieve type.”

In diverse Belgische instellingen werden tests uitgevoerd die erop wijzen dat luminotherapie niet alleen gebruikt kan worden in de strijd tegen winterdepressies, maar ook als remedie tegen de jetlag-problemen waarmee vliegtuigreizigers te kampen hebben. De vermoeidheid die te wijten is aan jetlag, wordt veroorzaakt door het snel doorkruisen van verschillende tijdzones. Door middel van luminotherapie zou men deze reizigers van tevoren kunnen instellen op de tijd (en dus de lichtsterkte) die geldt op de plaats van bestemming. Met andere woorden: in het grijze winterse Brussel zou men de weldoende atmosfeer simuleren van een of ander idyllisch eiland in de zon…

(1) Fernand Attali: ‘Le temps qui tue, le temps qui guérit’, Ed. du Seuil.

(2) ‘Original Bright Light’ van Philips: twee modellen, 10.990 en 12.990 fr. Info: Philips Centre Verbruikersinfo, tel. (070) 22.23.03, www.homeandbody.philips.com

RÉGINE CERFONTAINE