Toekomst van het marxisme. De laatste kans

Is het marxisme aan een onverwachte revival toe ? In akademische kringen lijkt het wel zo met talloze “herdenkers” van Marx. In de dagelijkse politiek is er een informeel netwerk van neomarxisten die streven naar een nieuwe fusie van teorie en praktijk.

De Muur is ruim vijf jaar geleden ingestort en dat heeft blijkbaar ook het kommunisme definitief naar de geschiedenisboeken verwezen. Alleen Fidel Castro is nog een relikwie van een systeem dat een groot deel van de 20ste eeuw heeft beheerst.

Maar is ook het marxisme, de filozofie waarop het kommunisme zich baseerde, dépassé ? Helemaal niet. In allerlei politieke bewegingen blijft dat woord opgeld maken (zie kaders) en in akademische kringen is het marxisme nooit weggeweest.

Toch is er wat mee aan de hand. Kenmerkend en fundamenteel voor het marxisme is de nauwe band tussen teorie en praktijk. Maar sinds de dood van Lenin is het raar gelopen met die verhouding. Enerzijds is de praktijk katastrofaal afgelopen met het debâcle van het sovjetsysteem. Anderzijds heeft de teorie zich niet verder meer ontwikkeld in de Sovjet-Unie, het land van de praktijk. In het Westen, waar er geen praktijk was, daarentegen wel. Denk maar aan de Frankfurter Schule die getracht heeft Marx en Freud te kombineren.

“Die paradoksale ontwikkeling vraagt vandaag een herziening van het marxisme, ” zegt Ludo Abicht, docent filozofie en literatuur aan de Antwerpse Hogeschool en UIA, nationaal voorzitter Masereelfonds, aktief Agalev-lid én marxist.

Anderen, met Francis Fukuyama op kop, trekken een andere konklusie. Voor hen heeft het socialisme zijn geloofwaardigheid verloren. Het kapitalisme heeft overwonnen en zich als het best mogelijke systeem gevestigd. The end of history is bereikt.

Ludo Abicht legt zich niet neer bij deze analyse : “Het kapitalisme kampt met allerlei problemen : strukturele werkloosheid, stagnatie van de ontwikkelingslanden, milieuvervuiling, hang naar spekulatie in plaats van investering. Het kapitalisme is intrinsiek amoreel : of je je fiets of je zus verkoopt, is hetzelfde. Er is geen enkele morele garantie dat het kapitalisme de geciteerde problemen zal oplossen. En als het kapitalisme dit niet kan, komt er een revolte van de ondergeprivilegieerden. Die is nu al begonnen vanuit een gevoel van rancune. Dat verklaart het sukses van het Vlaams Blok. En daar ben ik niet zo gelukkig mee. “

“We hebben dus een alternatief nodig, ” konkludeert Abicht. “We moeten teruggaan naar de oorspronkelijke visie van Marx en die vernieuwen. Hij had geen oog voor het ekologische, hij had een produktivistische visie. Hij was ook psychologisch arm, te rationeel, terwijl de mens niet rationeel is. Tenslotte heeft hij de emancipatie van de vrouw niet ernstig genomen. ” Voor Abicht evenveel aanknopingspunten voor een modern marxisme.

ACADEMICI.

In akademische kringen zijn er heel wat vernieuwers. Eind september ging in Parijs nog het Congrès Marx international door met 500 onderzoekers. En in Duitsland verschijnt momenteel een tiendelige encyclopedie van het marxisme.

Ludo Abicht citeert de Franse filozoof Jacques Derrida, die pleit voor een terugkeer naar de intuïtie van Marx. En Boudewijn Bouckaert haalt Jon Elster aan met zijn boek “Making sense of Marx”.

“Die vernieuwers gooien de 19de-eeuwse hegeliaanse benaderingen overboord, ” zegt Bouckaert, vandaag konservatief liberaal à la Hayek, maar in ’68 marxist. “De idee dat de geschiedenis een vast verloop had (volgens het tese-antitese-syntese-schema) en dus onafwendbaar en voorspelbaar was, moet eraan geloven. “

“De neomarxisten behouden wel de idee dat er in de geschiedenis een fundamentele drang zit naar emancipatie en dat die steeds breder wordt. Maar die drang naar vrijheid en ontplooiing botst op strukturen. Het gevolg is sociale spanningen en revolutie. De arbeiders blijven immers vastzitten in hun afhankelijkheidspositie van de kapitalisten. “

De neomarxisten begrijpen ook dat de gekollektivizeerde produktie geen alternatief is voor het kapitalisme. “Je moet het kapitalisme niet afschaffen, ” zegt een libertair marxist als Philippe Van Parijs van de UCL. Voor Van Parijs is het kapitalisme een efficiënt produktiesysteem dat de markten liberalizeert, voor meer kompetitie zorgt en zo de efficiëntie verhoogt. Op die manier kan een groter deel van het BBP afgeroomd worden om het te gebruiken voor een basisinkomen dat aan iedereen wordt gegeven : zowel aan André Leysen als aan de clochard die onder de brug slaapt. Dat inkomen moet volstaan om aan de basisbehoeften te voldoen en het vernietigt de afhankelijkheid van een kapitalist. Wie meer wil, moet gaan werken. Arbeid wordt een vorm van vrijheid.

“Heel wat neomarxisten en ook sociaal-demokraten als Frank Vandenbroucke grijpen terug naar de Amerikaanse rechtsfilozoof John Rawls, ” zegt Boudewijn Bouckaert. “Dit soort postmarxistisch links speelt een rol in de ideologische vernieuwing van de SP en van Labour in Engeland. Dit kan de politieke diskussie alleen maar ten goede komen. Links ontdoet zich van het verouderde 19de-eeuwse gedachtengoed en van de platvloerse veroordeling van het kapitalisme. Dat kan de vorming van een paarse koalitie bevorderen. “

NOSTALGIE.

Tegenover de akademische rijkdom staat een schrale praktijk. Ludo Abicht heeft het over “nostalgische groepjes” die zich nog op het marxisme beroepen. Boudewijn Bouckaert praat schamper over de “paleomarxisten” (zie kaders).

Abicht geeft een overzicht : “Demaoïsten denken dat het goed was onder Stalin, dat doet me denken aan monseigneur Lefèvre die opnieuw de mis in het Latijn opdraagt. De trotskisten blijven marxisten-leninisten. Ik zet daar vraagtekens bij. Lenin heeft niet veel te bieden, hij was een handige politicus, gedreven maar dat is Filip De Winter ook en zeker amoreel. Hij heeft de vrijheid van partij afgeschaft en de geheime politie opgericht. De trotskisten hebben nooit afstand genomen van Lenin en dat is hun fout. De KP tenslotte blijft zeer low profile. “

Boudewijn Bouckaert analyzeert de positie van de groenen, die ook vaak marxistische sympatieën toegeschreven worden. “De realo’s zijn moderne sociaal-demokraten. Norbert De Batselier zoekt naar een gemeenschappelijke basis met deze mensen. De fundi’s zijn totaal anders. Sociaal-demokraten en marxisten zijn humanisten waarbij de mens een doel op zich is. De fundi’s zijn antihumanistisch, voor hen is de mens maar een stuk van het heelal. En dat is een fundamentele tegenstrijdigheid met de sociaal-demokratie en het marxisme. “

Ludo Abicht zoekt het langs nieuwe sporen. “Er wordt steeds minder gedacht in termen van een klassieke arbeiderspartij, er zijn vooral allerlei informele netwerken van teoretici en aktiegroepen : groenen, feministen, vakbondsleden. Je moet daarbij zelfs niet noodzakelijk alleen in linkse partijen gaan zoeken. “

Maar, erkent ook Abicht, de breuk tussen teorie en praktijk blijft bestaan. De problemen die het kapitalisme niet opgelost krijgt, bieden echter kansen voor een nieuwe fusie. “Zonder die fusie zal het marxisme doodbloeden, ” zegt Ludo Abicht. “We moeten echter geduld hebben. We hebben voldoende fouten zien maken om even afstand te nemen. Toch noem ik mezelf nog steeds marxist. En dat is geen nostalgie naar een beter verleden, maar wel naar een betere toekomst. “

RON HERMANS

GUIDO MUELENAER

HET GRAF VAN KARL MARX Ook zijn ideologie leek dood en begraven, maar niets blijkt minder waar te zijn.