Stortplaats van raketten (en van vergeten volkeren)

De Noorse fotojournalist Jonas Bendiksen trok door niet-erkende landen en geïsoleerde regio’s langs de Russische grens. Een verbijsterend verslag.

Een grandioos natuurlandschap is het, maar de pracht ervan wordt vernietigd door zes koeienkadavers. Het is een actueel beeld uit de afgelegen Kazachse steppen. De stilte wordt er alleen doorbroken door een lancering op de ruimtevaartbasis Bajkonoer. Vroeger was dit sovjetgebied, nu huren de Russen ‘s werelds grootste lanceerbasis. Ooit werd ze door de sovjetregering in het dorre gebied gebouwd, omdat de activiteiten zo geheim mogelijk gehouden werden. Er werd dan ook niet gezocht naar een plaats bij de kust, zodat de startraketten rustig in het water terechtkomen, nadat ze kort na de lancering afgestoten worden. In Bajkonoer vallen die startraketten ook vandaag nog terug op aarde, letterlijk in de achtertuin van de mensen die onder de vliegroutes wonen. De raketbrandstof, die tijdens de vlucht niet helemaal wordt opgebruikt, is zeer giftig. Dorpelingen kunnen dus niet alleen getroffen worden door het vlammende puin, de streek kreunt ook onder een ongewoon hoog aantal gevallen van kanker. Koeien en schapen, soms hele kuddes, vallen dood nadat ze gegraasd hebben in verontreinigde weidevelden.

Dat troosteloze beeld met de kadavers in de schijnbaar stoïcijnse omgeving is kenmerkend voor het ontluisterende foto- en reportageboek Satellieten. De Noorse fotojournalist Jonas Bendiksen troont de lezer-kijker mee op een onthutsende reis door geïsoleerde uithoeken van het voormalige sovjetrijk. Momenteel woont Magnumfotograaf Bendiksen, die naast Noors en Engels ook vloeiend Russisch en Arabisch spreekt, in New York. Zijn tocht door halfvergeten enclaves en onrustige gebieden op de zoom van het geïmplodeerde sovjetregime begon nadat hij als corres- pondent uit Rusland geweerd werd. “Na er twee jaar gewoond en gewerkt te hebben, maakte ik een bureaucratische faux-pas en moest ik vertrekken,” schrijft hij flegmatiek.

Dat flegma, dat onverstoorbare constateren maakt de sterkte van het boek uit. Hij legt poëtische taferelen vast zonder melig te worden. Veel vaker nog legt hij schrijnende scènes vast van desolate armoede zonder melodramatisch te worden. Zo wordt zijn werk een stille aanklacht, maar geen pamflet. Zo wordt het boek aangrijpend, maar niet sentimenteel. Hij houdt de lezer-kijker bij de les, hij laat zijn vaststellingen niet scheeftrekken door sentiment. Die aanpak levert een ongefilterde blik op van een nauwelijks gekende wereld. Bendiksen bezoekt onder meer kleine pariastaten waar nagenoeg geen buitenstaander een voet zet. Zo komt hij ook in de Joodse Autonome Regio Birobidzjan. Stalin stichtte de regio, zo groot als België, al in 1928. De joden werden naar de barre grensstreek met China gelokt met het verleidelijke idee van de opbouw van een joods socialistisch utopia – maar in 1936 begon Stalin ook daar zijn terreur. Nu hopen de overlevers vooral op emigratie naar Israël. Luc De Decker

Jonas Bendiksen, Satellieten. Mets & Schilt, 39,90 euro.

Luc De Decker