Rationaliseren is onze tweede natuur

Ik was al diep in de twintig toen ik voor het eerst besefte dat de wereld niet rationeel en niet rechtvaardig is. Ik formuleerde een persoonlijke missie: de wereld een beetje rationeler en rechtvaardiger maken. Maar de laatste weken leerde ik dat ik het nooit echt ten volle heb begrepen. Een clown wordt verkozen tot premier van het Verenigd Koninkrijk en wordt betrapt met zijn hand in de snoepdoos, maar zijn partijgenoten roepen: de man heeft zoveel gedaan voor het vaderland, zoals de brexit, en vooral onze partij een grote meerderheid geven. Dat is belangrijker dan de wet naleven.

Een Marokkaans jongetje valt in een put. De BBC rapporteert daarover als eerste item gedurende twee dagen. Ik krijg van De Standaard een zeldzame alert in mijn e-mail: het jongetje is gevonden. Het moest snel gaan. Er stond niet eens ‘overleden’ bij. De Franse president Emmanuel Macron betuigt zijn steun aan de Marokkaanse regering. Dat is staatsmanschap.

Ik steun het groene gedachtegoed, omdat ik ervan overtuigd ben dat we ons gedrag collectief moeten bijsturen. Onze regering, met de deelname van twee groene partijen, helpt me daarbij: mijn volgende ticket naar New York zal 4 euro meer kosten. Waarom geen 50 of 100 euro? Omdat ik geen keuze heb. Ik heb uiteraard wel een keuze: niet gaan.

Het rijtje is eindeloos. Is de mens dan niet het dier dat begiftigd is met ratio? Uiteraard, u ontdekt snel dwaze redeneerfouten. Sommigen onder u kunnen zelfs aardig overweg met wiskunde. Toch had ik vroeger al een sterk vermoeden dat wij onze ratio vooral gebruiken voor rationalisering, voor uitleg achteraf. Nu voel ik me getroost door een internationale publicatie die haarfijn uitlegt waarom we vooral rationaliseren. Nu ja, troosten, dat is een gevoel, een emotie, geen rationele uitleg.

U bent natuurlijk de uitzondering. U wikt en weegt, u analyseert en beslist dan rationeel. Mag ik dat even betwisten? Luister vijf minuten naar mensen die praten over de opwarming van de aarde en je hoort bijna niets anders dan rationaliseringen. U niet dus. U gaat per fiets naar het werk. U hebt toch opgezocht hoezeer fietsen het klimaat belast? Nee? Fietspaden, fietsstallingen, fietsen en e-bikes komen niet als manna uit de lucht gevallen. Ja, maar (u bent aan het rationaliseren) die fietspaden liggen er toch. (Sorry, mijn vliegtuig naar New York vliegt ook zonder mij.) Ja, maar ik belast het klimaat toch minder dan met de auto? (Sorry, mijn lijnvlucht belast toch minder dan een privéjet?) Ja, maar ik moet toch op het werk geraken? (Oké, om geld te verdienen mag je dus klimaatonvriendelijk zijn). Voor alle duidelijkheid: als u de auto laat staan en door weer en wind met de fiets rijdt, kan ik u alleen maar feliciteren, niet om uw superrationele aanpak, maar om uw voorbeeldfunctie en het feit dat u waarschijnlijk (op wandelen na) het klimaat minder belast dan alle andere alternatieven. Alhoewel, alle alternatieven? Als mens zijn wij gedoemd te handelen en vaak de minste van twee kwalen te kiezen. Daar is moreel niet al te veel fout mee. Ach, vroeg of laat zullen we wel een weinig rationeel argument moeten gebruiken en gewoon zeggen: ‘ik doe wat ik doe’, en die keuze dan zo goed mogelijk rationaliseren. Luister eens naar mensen die regelmatig alcohol drinken.

De auteurs van de studie ontwikkelen een lange reeks argumenten waarom rationaliseren goed is. Het helpt ons te handelen, solidair te zijn, ons verbonden te voelen, optimistisch te zijn. Dat inzicht helpt mij begrip op te brengen voor ondernemers die tegen alle verwachtingen in toch maar proberen, ook al zegt elke rationele analyse ‘niet doen’. Maar dat soort argument helpt mij niet als ik de rationaliseringen over kernenergie hoor. De partijen hebben het debat zo verziekt, dat het niet eens meer mogelijk is de discussie rationeel te voeren. Daar hoeft niemand trots op te zijn.