Onze geest verdwaalt in nieuwe ecosystemen

WE LEVEN IN nieuwe sociale ecosystemen, waarop we reageren met een brein dat zich nog altijd in de Savanne waant. Soms met grappige gevolgen. We verkiezen allemaal dezelfde plaatsen in een restaurant (zien zonder zelf gezien te worden), onze tuintjes weerspiegelen nog een houding van duizenden jaren geleden, maar minder grappig is dat we een uitgesproken voorkeur hebben voor spijs en drank die een obesitasepidemie veroorzaken. Geef ons vet en snelle suikers en er is geen houden meer aan, want die combinatie komt in de natuur haast niet voor. In onze sociale ecosystemen des te meer, van appelflappen tot gebraad met veenbessen. En zo zien we haast dagelijks dat onze nieuwste economische en politieke systemen al te kwetsbaar zijn geworden voor manipulatie.

ONZE ECONOMIE steunt op de vrije markt. Het is paradoxaal te zien dat in een schaarste-omgeving wij relatief rationeel, via ons geld, onze voorkeuren uiten. Een gewoon gezin kent zijn prioriteiten: huisvesting, voeding, verwarming, de opvoeding van kinderen. Alleen wie gekaapt is door alcohol of lid is van een sekte, wordt al te gemakkelijk economisch irrationeel. Wie in een schaarste-omgeving overvloed heeft, behoort meestal tot een klasse die een eeuwenlange traditie kent om die rijkdom te hanteren: nog meer rijkdom door te investeren, geld omzetten in de bestendiging van macht, selectieve liefdadigheid. Dat laatste is nodig om al te grote ongelijkheid bij te sturen. Maar in een relatieve hoorn des overvloeds zoekt ons Savanne-brein gewoon de snelle beloning. In 2007 hebben we voor het eerst gezien hoe een economie in elkaar stort als consumenten, banken, de overheid en bedrijven unisono het goedkope krediet aanmoedigen. Nobelprijswinnaar Richard Thaler heeft gesmeekt ons brein te helpen door ervoor te zorgen dat we default de juiste keuzes maken: sparen voor ons pensioen, een appel in plaats van een stuk witte chocolade. Maak het de medemens alstublieft gemakkelijk het juiste te doen. Want dat Savanne-brein blijkt bijzonder ontvankelijk voor kleine suggesties. Uiteraard, want als we samen willen overleven, moeten we voldoende gevoelig zijn voor signalen van onze medemensen.

ONS ECOSYSTEEM wordt steeds meer gedomineerd door technologie. Het is mij al lang opgevallen hoe snel zachte, geduldige Aziaten zoals de Thai of de Maleisiërs veranderen in (zelf)moordenaars zodra ze een autostuur in handen krijgen. Met de smartphone in de hand veranderen ook wij in andere wezens. Technologie heeft het ontzettend gemakkelijk ons brein te kapen. En met de sociale media krijg je een soort kwadratuur van de beïnvloeding. Razendsnel en zonder nuance krijgen we rechtstreeks in onze privésfeer emotionele boodschappen over zaken waar we een minuut voordien nog niets van hadden gehoord, vanuit bronnen die we waarderen (onze vrienden, onze helden). De oude ecosystemen (georganiseerde godsdienst, traditie, gezag) boden helemaal geen vrijheid van denken, maar hielpen wel de verschillende ecosystemen op elkaar af te stemmen.

JE MERKT ZONDER MEER dat ook onze democratie gekaapt wordt door de snelle hap. Als het gemakkelijk is met kleine signalen de mens te helpen het juiste te doen, lijkt het al even gemakkelijk diezelfde mens met eenvoudige signalen te doen stemmen voor partijen die helemaal niet willen bijdragen tot een sterkere democratie. Het is onthutsend te leren hoe allerlei hackers onze stem in het stemhokje aansturen. Je leest de wanhoop op de gezichten van wie de idealen van de vooruitgang koestert: redelijkheid, democratie, vrijheid. Enkele clicks op Facebook kunnen volstaan om ons te laten stemmen voor wilde avonturiers, autocraten, ontkenners van de meest elementaire wetenschappelijke feiten. Mensen stemmen helemaal niet meer voor het eigen belang, vraag dat maar aan de Britten. Ze volgen in het stemhokje dezelfde lokroep van het Savanne-brein als in het fastfoodrestaurant.