Nog chaotischer, nog corrupter, nog radelozer

Zonder ingrijpende hervormingen zal Vladimir Poetin Ruslands oorlog tegen het terrorisme verliezen. Berichten over de verbijsterende zwakte van een kolos.

De auteur is senior partner en directeur van de studiedienst van Carnegie Moscow Centre.

De terroristische wandaden in Beslan in september 2004 veroorzaakten een aardverschuiving in de binnen- en buitenlandse politiek van Rusland, net zoals 11 september 2001 dat deed voor het Amerikaanse beleid. Ondanks het feit dat de Tsjetsjeense oorlog nu al een decennium aan de gang is, ontstaat pas nu een veralgemeend gevoel dat het land in zijn geheel onder vuur ligt én dat het slecht uitgerust is om zichzelf te beschermen. Het ‘internationaal terrorisme’ werd bestempeld als de vijand, met de Tsjetsjeense aartsterrorist Shamil Basayev in de rol van Osama bin Laden. Hij houdt er een soortgelijke strategie op na: Rusland verdrijven uit de moslimenclaves en een islamitisch kalifaat stichten.

De Russische president Vladimir Poetin heeft de terreur de oorlog verklaard. De Russische regering nam maatregelen om de veiligheid in het thuisland te verhogen. Het leger schakelde over op een strategie van preventieve aanvallen tegen vijandelijke doelwitten. In zijn betrekkingen met het buitenland zocht Rusland nadrukkelijk erkenning voor zijn inspanningen in het raam van de wereldwijde strijd tegen het terrorisme.

Radeloos: kolos aangevreten door corruptie

Rusland bevindt zich in een lastiger situatie dan Amerika. De overheid is vaak incompetent, vreselijk inefficiënt en aangevreten door corruptie. Ondanks hun grotere macht en verbeterde financiering, falen zowel de veiligheidsdiensten, de ordediensten als de strijdkrachten in hun belangrijkste opdrachten. Hetzelfde geldt voor het politieke systeem. De enige behoorlijk functionerende onafhankelijke instelling is het presidentschap, maar dat komt neer op een eenmansbewind.

De oorlog tegen het terrorisme heeft de tekortkomingen pijnlijk aan het licht gebracht. Regionale gouverneurs die door het volk verkozen werden, worden nu door de president aangewezen. Het parlement, waarin onafhankelijke leden niet langer mogen zetelen, is verworden tot een marionetlegislatuur. De onafhankelijkheid van de rechtbanken werd in het gedrang gebracht door de Yukos-affaire. De ‘geleide democratie’ van Poetins eerste ambtstermijn werd gevolgd door een ongegeneerd persoonlijk bewind tijdens de tweede periode.

In plaats van zich rond de vlag te scharen, voelen de Russen zich steeds verder verwijderd van de machthebbers. Poetins populariteit slinkt. Hij heeft zijn voornaamste belofte – het land beveiligen – niet gehouden. Aan de basis weerklinkt nationalistisch gemopper.

Wanhoop: misdaad die teert op chaos en oorlog

Van de Kaspische tot de Zwarte Zee is heel de Kaukasus in beroering. Poetins pogingen om stabilisering te brengen met militaire en administratieve middelen en met economische bijstand, stuiten op de gebruikelijke vijanden: galopperende corruptie, incompetentie en de misdaad die teert op chaos en oorlog. Om de uitdaging van het terrorisme daadwerkelijk aan te pakken, moet de Russische president het hele staatsapparaat onder handen nemen en serieus werk maken van hervormingen. Hij zal dat huzarenstukje niet kunnen waarmaken zonder bondgenoten en door meer te vertrouwen op onafhankelijke instellingen. Maar Poetin gaat de andere richting uit: centralisatie en controle.

Ondanks de aangehouden economische groei, aangevuurd door de hoge olieprijzen, nadert de stabiliteit waarop Poetin zich zo beroemt, haar eindpunt. Opnieuw staat het land voor een splitsing van de weg. Het kan het pad van de xenofobe dictatuur opsukkelen, wat meteen een einde zou stellen aan de zoveelste poging om te moderniseren en aan te sluiten bij de ontwikkelde wereld. Of het kan de nodige energie en leiders vinden om het in de richting te duwen van meer transparantie, doeltreffendheid en aansprakelijkheid.

Hoop: begin van consumptie, begin van vrijheid

Maar de vooruitzichten zijn niet helemaal somber. Hoewel de meeste burgers alle interesse in de politiek verloren hebben en de liberale partijen uit het parlement gezet werden, haalt een aanzienlijk aantal Russen nog altijd voordeel uit de economische boom. De lonen stijgen snel. Eigendomsrechten geraken steeds meer ingeburgerd. Er ontstaat, althans onder sommige Russen, zoiets als een consumptiemaatschappij. De mensen zijn het stilaan gewoon geraakt te kunnen kiezen uit een breed gamma van producten en diensten. Het land is misschien niet democratisch, maar de mensen zijn fundamenteel vrij. En vrijheid kan niet eeuwig beperkt blijven tot de economische, culturele of vrijetijdssfeer.

De overcentralisering en het gebrek aan aansprakelijkheid op elk overheidsniveau zullen wellicht politieke actie uitlokken van een soort die Rusland nog niet heeft beleefd. Om hun belangen te verdedigen, zullen de mensen zich aan de basis beginnen organiseren. Dat kan aanleiding geven tot het ontstaan van politieke bewegingen en partijen die meer zullen voorstellen dan louter clans van apparatsjiks en clubs van intellectuelen.

Het Rusland van 2005 zal een land in staat van beleg zijn. De zestigste verjaardag van de overwinning in de Tweede Wereldoorlog (daar bekend als de Grote Vaderlandse Oorlog) zal aangegrepen worden om het patriottisme op te hemelen. De nieuwe oorlog die de Russen wordt aangedaan, vereist een veel doortastender aanpak.

Dmitri Trenin

De overheid

is vaak incompetent, vreselijk inefficiënt en aangevreten door corruptie.