Met de zegen van de farao

Van Napoleon Bonaparte tot The Bangles en van de Manufacture de Sèvres tot Cartier. Sinds het einde van de achttiende eeuw spreekt Egypte tot de verbeelding van wetenschappers, kunst- en antiekliefhebbers. De Villa Empain in Brussel brengt een tentoonstelling over die ‘egyptomanie’.

Frederic Eelbode

Frederic Eelbode

De eerste ruimte van de tentoonstelling gaat over Heliopolis, de gigantische moderne stadswijk die vader Edouard Empain aan het begin van de twintigste eeuw liet aanleggen in Egypte”, zegt Eugène Warmenbol, archeoloog aan de ULB en adviseur van de rijk gestoffeerde tentoonstelling ‘Edouard en Cleopatra. De egyptomanie sinds de negentiende eeuw’ in de Villa Empain in Brussel.

Die Waalse industrieel was de vader van de bouwheer van de monumentale villa. Hij werd schatrijk, onder meer met de aanleg van elektrische tramlijnen in de Egyptische hoofdstad. “Op een enorm stuk woestijn nabij Caïro wilde hij een volledig nieuwe stad stichten. Hij liet er dure huizen bouwen, maar ook nutswerken uitvoeren en arbeiderswoningen optrekken, allemaal verbonden met een directe tramlijn naar Caïro. Een werkelijk megalomaan project”, lacht Warmenbol.

“Empain werd in eerste instantie naar het Midden-Oosten gedreven om economische redenen, maar er waren ook culturele motieven. De campagne van Napoleon Bonaparte naar Egypte was een complete mislukking uit militair perspectief, maar de Fransen wisten die tegenslag mooi om te zetten in een cultureel succes. De uitgave van de 23-delige ‘Description de l’Egypte’ was een mijlpaal voor de wetenschappelijke egyptologie, en kende meteen uitlopers naar de kunst en naar de kitsch bij een erg breed publiek”, vertelt Warmenbol.

Tussen vrijmetselaars en olifanten

“België was een vooraanstaand centrum van de egyptologie, onder meer op aansturen van koningin Elisabeth, en tot vandaag behoren we tot de subtop. Hier op de tentoonstelling staat bijvoorbeeld de kast waarin de ‘Description’ werd bewaard in de Antwerpse stadsbibliotheek. Uiteraard was de kast versierd met Egyptische motieven. Die werden ook voor heel andere doeleinden gebruikt. Zo zijn heel wat monumenten ter nagedachtenis van de gesneuvelde soldaten uit de Eerste Wereldoorlog in obeliskvorm. Ook voor de vrijmetselaars was Egypte een onuitputtelijke bron van inspiratie voor de decoratie van hun tempels.”

De belangstelling voor de Nijlvallei en haar rijke geschiedenis nam met de opening van het Suezkanaal in 1869, de opkomst van het oriëntalisme en de wereldtentoonstellingen nog enorm toe. De opzienbarende ontdekking van het graf van Toetanchamon scherpte de belangstelling nog aan. “Egypte werd ook iets toegankelijker. Onder meer de grotendeels vergeten Antwerpse landschapsschilder Jacob Jacobs reisde door Egypte. Hij kwam terug met een rijk gevuld schetsboek en schilderde op bestelling Egyptisch geïnspireerde werken. Met de realiteit nam hij het niet altijd even nauw. Zo verscheen er al eens een boom midden in de woestijn of stond een opdrachtgever die nooit reisde bij een Egyptische tempel.”

Zelfs de dierentuinen van Berlijn, Hamburg en Antwerpen ontsnapten niet aan de Egyptische mode. Het Antwerpse paviljoen voor de olifanten is ondergebracht in een Eygptische ‘tempel’. “De architect reisde daarvoor niet naar het Midden-Oosten, maar naar een grootse internationale tentoonstelling in Londen. Voor de hiërogliefen deed hij wel een beroep op een specialist, en liet hij onder meer het bezoek van de koninklijke familie op de muur noteren.”

Tussen kunst en kitsch

“Beroemde schrijvers als Gustave Flaubert, componisten als Giuseppe Verdi en actrice Sarah Bernhardt deden eveneens mee aan de Egyptische mode. Elizabeth Taylor was een magistrale Cleopatra in de naar haar genoemde film van Joseph L. Mankievicz. Striptekenaar Hergé nam zijn lezers mee naar het oude Egypte in het album ‘De sigaren van de farao’. The Bangles scoorden in 1986 een megahit met ‘Walk like an Egyptian’.”

“Voor de samenstelling van de tentoonstelling was het voortdurend balanceren tussen kunst en kitsch”, zegt Diane Hennebert, directeur van de Stichting Boghossian. “We hebben een evenwicht gevonden tussen dure kunstvoorwerpen, bijvoorbeeld juwelen van Cartier of keramiek uit Sèvres, maar schuwen de populaire cultuur niet met filmfragmenten, videoclips, barbiepoppen of haute couture van John Galliano voor Christian Dior. Geheel naar de filosofie van het huis combineren we oude kunst met hedendaagse.”

‘Edouard en Cleopatra. De egyptomanie sinds de negentiende eeuw’ loopt tot 10 februari 2013 in de Villa Empain in Brussel.

“Ook voor de vrijmetselaars was Egypte een onuitputtelijke bron van inspiratie voor de decoratie van hun tempels”