Managers in hun blootje

Vandaag, 18 november, spreekt Manfred Kets de Vries op het twaalfde Kwaliteitscongres in Antwerpen. In zijn nieuwe boek legt hij de irrationaliteit bij ondernemers en organisaties bloot.

Wie een ondernemer als Robert Maxwell wil portretteren, heeft nood aan een opera met Wagneriaanse allure, aan een tragedie met Shakespeariaanse grandeur, aan een monumentale biografie door Tom Bower – die gelukkig bestaat ( The Outsider, 1991). Wie nood heeft aan een klinische verklaring voor het ongelooflijke leven en temperament van de legendarische mediamagnaat, neemt als mentale stut het best een rist boeken van Manfred Kets de Vries. Hij analyseert de psychologie van – onder meer – de straatarme Slovaakse jood die als enige van zijn familie de holocaust overleefde, uitgroeide tot een machtige perstycoon die op de thee gevraagd werd bij de groten der aarde, die zowel bij de Sovjet-Russische geheime dienst KGB als bij de Israëlische Mossad vrienden telde en die bij zijn mysterieuze dood een puzzel van 400 bedrijven met een verpletterende schuldenlast achterliet.

Met een larger than life man als Maxwell toont Kets de Vries de duistere zijde van het ondernemerschap. Maxwell liet de telefoon aftappen van directieleden van zijn Mirror Group. Via een intercomsysteem kon hij zijn werknemers de huid vol schelden. Hij was een onverbeterlijke manipulator met een ziekelijk wantrouwen. Niettemin vond hij altijd voldoende trouwe luitenanten die tegen beter weten in voor hem bleven werken. Het duidelijkst bracht Kets de Vries dit thema naar voren in Op leven en dood in de directiekamer (1997). In zijn nieuwste boek, Worstelen met de demon, doemt Maxwell slechts even op. Maar ook met dit blitzoptreden maakt zijn figuur de centrale stelling duidelijk.

Neurotisch.

Met dit werk voegt Manfred Kets de Vries alweer een episode toe aan zijn oeuvre dat hij al sinds midden jaren zeventig onverstoorbaar uitbreidt rond een authentiek thema, dat nog het best samengevat wordt met de titel van één van zijn vroegste werken: De neurotische organisatie (1984).

Elk boek brengt onderzoek, theorie en cases die zijn stelling schragen en verfijnen. Soms veroorlooft hij zich wel eens een zijsprong, maar met zijn nieuwste is hij weer volop bij de kern van zijn studie. In dit boek wordt de spil zeer helder. Met nieuwe (en enkele opgerakelde) cases maakt hij duidelijk hoezeer de pathologie van de organisatie iemands persoonlijke pathologie weerspiegelt. “Mensen aan de top creëren vaak bedrijven die passen bij hun innerlijke wereld en hun specifieke persoonlijkheid.” Bijna een kwarteeuw geleden al (lang voor Daniel Goleman emotioneel management omarmde) hamerde Kets de Vries erop dat organisaties gestuurd worden door de meest irrationele beslissingen. Managers en andere medewerkers zijn immers geen keurig programmeerbare robotten, maar mensen met aspiraties, mysteries en emoties. Terwijl de meeste managementboeken (althans voor Goleman op de proppen kwam) de (bedrijfs)organisatie op een louter rationele manier benaderen, toonde Kets de Vries even goed de irrationaliteit aan.

Manfred Kets de Vries is goed geplaatst om zowel de bedrijfskundige als de psychische aspecten te doorgronden. Misschien is hij wel de enige die zowel econoom als psychoanalyticus is. Hij koppelt dan ook de zachte materie aan de bottom line. Zijn onderzoek leidde hem naar Harvard en Insead, het vermaarde Europese managementinstituut in Fontainebleau. Al jarenlang woont de professor met halve Nederlandse roots in Parijs.

Pygmeeteams.

Zijn succes bij bedrijfsleiders dankt Manfred Kets de Vries niet zozeer aan het feit dat hij hun drijfveren weet te ontmaskeren, maar aan zijn advies om beter met die drijfveren en emoties te leren omgaan en daardoor het bedrijf naar betere prestaties of, bijvoorbeeld, een juiste opvolger te leiden. Uiteraard komt het er eerst op aan de irrationaliteit te kunnen én willen ontdekken. Eens de psychologische patronen in kaart gebracht zijn, kan het werk beginnen. Het toepassingsveld is vrij breed. Dat blijkt vooral uit dit boek, waarvan de oorspronkelijke Engelse ondertitel de verscheidenheid beklemtoont: Essays on Individual and Organizational Irrationality. Waarschijnlijk zijn de hoofdstukken als op zich staande essays geschreven.

Toch loopt er ook een duidelijke rode draad door het boek. Deze begint bij een bespreking van de innerlijke wereld van het individu in de eerste hoofdstukken, via discussies over relaties tussen twee mensen (bijvoorbeeld tussen twee collega’s-managers), naar groepsverschijnselen en algemeen menselijk gedrag in organisaties. Een bijzondere aanbeveling verdienen de essays over disfunctionele tweerelaties in organisaties en de rol van afgunst bij interpersoonlijke motivaties. Ook het hoofdstuk over effectieve werkteams mag u zeker niet missen. Kets de Vries neemt daarbij het gedrag van de pygmeeën in het Afrikaans regenwoud als basismodel. Een gedurfde, maar efficiënte vergelijking.

Manfred Kets de Vries, Worstelen met de demon. Nieuwezijds, 302 blz., 1190 fr.

luc de decker