Waarom we zo geïnteresseerd zijn in hoe Zweden de coronacrisis aanpakt

Dat we de Belgische aanpak van covid-19 sneller vergelijken met die van Zweden dan met die van Portugal heeft onder meer te maken met onze drang naar vrijheid, Netflix en onze eigen onzekerheid.

Wat hebben België, Portugal, Griekenland, Zweden en Tsjechië met elkaar gemeen? Met rond de tien miljoen inwoners zijn het allemaal middelgrote landen die de afgelopen twee maanden de gezondheidscrisis ontstaan door covid-19 zo snel mogelijk onder controle probeerden te krijgen. Portugal, Griekenland en Tsjechië hebben veel minder dodelijke slachtoffers dan Zweden en vooral België. Afgaand op de aandacht die de Zweedse aanpak kreeg in de Belgische, maar ook heel wat buitenlandse media, spiegelen we ons evenwel vooral aan de Zweedse bestrijding van de crisis.

Zweden heeft geen lockdown en heeft toch minder besmette gevallen en doden dan België, dat wel een lockdown heeft. Die zin vat veel van de fascinatie voor de Zweedse aanpak samen, met als gevolg de twijfel of zo’n lockdown wel nodig was. Er rijzen meteen twee problemen. Het eerste is dat het geen zwart-witverhaal van een volledige lockdown of geen lockdown is. Ook Zweden nam heel wat maatregelen om covid-19 te bestrijden. In België bleven sommige restaurants evengoed op een lager pitje draaien, maar dan voor afhaalmaaltijden of levering aan huis.

Het tweede probleem is de vergelijking op zich. “Een perfecte vergelijking tussen landen is niet mogelijk, want je vergelijkt altijd situaties die niet te vergelijken zijn”, zegt Hans Op de Beeck, hoogleraar neuropsychologie aan de KU Leuven. “Je kunt zowel voorbeelden vinden van landen die verder gaan dan wij als van landen die minder sterke maatregelen nemen.” België rekent een slachtoffer met een onderliggende ziekte die ook covid-19 heeft als een coronadode, andere landen niet. België telt vermoedelijke coronadoden in woon-zorgcentra mee, de meeste andere landen niet.

Oversterfte

De afgelopen weken werd duidelijk dat wellicht de enige ietwat objectiveerbare manier om landen te vergelijken, de oversterftecijfers zijn. Die krijg je door te kijken naar het aantal doden in een land in vergelijking met de voorgaande jaren. Euromomo is een organisatie die de Europese mortaliteitscijfers vergelijkt aan de hand van een z-score, die een vergelijking tussen landen wel toelaat.( hier vind je de vergelijkende tabel en grafiek tussen de deelnemende landen te zien. ) Daaruit blijkt dat er in Denemarken, Finland, Griekenland en Duitsland de afgelopen twee maanden niet significant meer mensen zijn gestorven dan de vorige jaren. De piek van de oversterfte in Zweden is ongeveer vergelijkbaar met die van Zwitserland en Nederland. De piek in die drie landen lag een stuk lager dan in Spanje, Engeland, België en Italië, landen die tot de groep met de grootste oversterfte behoren.

Zweden heeft dus slechtere cijfers dan zijn buurlanden Finland, Noorwegen en Denemarken, die wel een lockdown instelden. België, met een lockdown, is evenwel zwaarder getroffen dan Zweden. Een lockdown is niet het enige wat de cijfers beïnvloedt. Ook zaken als de bevolkingsdichtheid, de cultuur van een land en hoe snel de eerste besmettingen er waren, spelen mee. “Wat wel zeker is, is dat studies aantonen dat een lockdown een bepaald effect heeft”, zegt Hans Op de Beeck van de KU Leuven. “Het is moeilijk te beweren dat het resultaat bij ons hetzelfde zou zijn zonder lockdown. Het effect is er, maar je kunt discussiëren over de vraag of dat effect groot genoeg is of over details zoals wanneer je de lockdown precies opheft.”

Confirmation bias

Die discussie werd de afgelopen weken gevoerd, vooral over het effect op de economie van een lockdown. Daarover was geen eensgezindheid. De een maakte zich sterk dat Zweden nauwelijks economisch voordeel zou halen door zijn minder strenge aanpak. In dit vertaalde artikel uit de Financial Times staat te lezen dat zowel de Europese Commissie als de Zweedse centrale bank Riksbank het Zweedse bruto binnenlands product (bbp) op termijn haast evenveel ziet krimpen als in heel wat Europese landen met een lockdown. De zakenbank Lazard, aan de andere kant, ziet de Zweedse economie net sneller rechtveren, dankzij zijn minder strenge aanpak. Het valt op dit moment niet te zeggen wie gelijk heeft.

“De vergelijking met Zweden is interessant omdat ze zowel gebruikt wordt door voor- als tegenstanders”, legt Hans Op de Beeck uit. “Je vindt mensen die het als voorbeeld gebruiken om de maatregelen in België te bekritiseren of net om te zeggen dat de maatregelen bij ons niet fout zijn. Je moet vermijden te veel conclusies te verbinden aan zo’n vergelijking.” Hoe we de Zweedse covid-19-bestrijding bekijken is in veel gevallen een voorbeeld van een psychologische denkfout die confirmation bias heet.

“Confirmation bias is een bekende psychologische tendens waarbij je gaat zoeken naar een mening die je eigen mening bevestigt. Er zijn twee aspecten. Je gaat op zoek naar feiten die passen in je eigen denkkader. Daarnaast ga je feiten die niet in dat kader passen, anders bekijken”, legt neuropsycholoog Hans Op de Beeck uit. “Als mensen dezelfde feiten aangereikt krijgen, is het mogelijk dat ze daar helemaal andere conclusies uit trekken omdat ze een andere mening hebben.”

Volgens de Leuvense hoogleraar kun je die confirmation bias tegengaan door emotie zo veel mogelijk uit te schakelen en te werken met checklists om informatie die onze ideeën uitdaagt gelijk te behandelen als zaken die onze mening bevestigen. “Je kunt je daarbij afvragen hoe betrouwbaar de informatie en de bron zijn”, zegt Hans Op de Beeck. “Komt de informatie van de overheid, van een expert of gaat het gewoon om iemand die zijn mening op Twitter gooit? Denk aan de manier waarop president Donald Trump in de Verenigde Staten met informatie omgaat. Wanneer er een klein ideetje langskomt, zoals bleekwater om te ontsmetten of een medicijn dat zou werken, springt hij meteen op de kar. Maar sommige wetenschappelijke studies die een veel sterker bewijs hebben, negeert hij compleet.”

Vrijheid

Wetenschapsfilosoof Gustaaf Cornelis (VUB) haalt er Netflix bij op zoek naar een verklaring voor de reden waarom we ons spiegelen aan Zweden. “Zweden ligt niet zo ver van ons vandaan. Denk aan streaming. We kijken naar Zweedse of Deense series op Netflix, maar niet naar Portugese of Griekse.” Hij heeft een punt. Het Zweeds behoort net als het Nederlands tot de Germaanse talen. In Vlaanderen gelden de Noord-Europese landen vaak als rolmodellen om een efficiënte welvaartsstaat te verzoenen met een performante economie. Net voor de Belgische lockdown begon, analyseerde de Zweedse politicus Carl Bildt nog eens de verschillen tussen België en Zweden. Bildt is een van de architecten van dat Zweedse model, dat overigens ook problemen kent.

Meer nog dan culturele verwantschap of zich spiegelen aan een rolmodel, dringt Cornelis wellicht tot de kern van de zaak door wanneer hij over vrijheid begint. “De basisemotie die iedereen heeft, is zo veel mogelijk verworven vrijheid behouden”, zegt Gustaaf Cornelis. “Bij alles wat in dat kraampje past, zeggen we ‘zie je wel, zij hebben al die vrijheidsbeperkingen niet nodig’. We gaan onze eigen maatschappij dan als minder geslaagd zien, maar dat zullen de Zweden en Italianen ook doen. Het gras is altijd groener aan de overkant. We kijken enkel hoe slecht we het hebben gedaan, maar we vergelijken niet met anderen om te zien hoe goed we het deden. We hebben het slechter gedaan dan de Zweden, en dat is opmerkelijk, want we hebben meer vrijheden opgegeven, redeneren we. Maar we kijken niet naar de landen waar er minder vrijheid was dan bij ons.”

Ook de visie op vrijheid bepaalt mee hoe bereidwillig of met hoeveel tegenzin we uit eigen beweging een mondmasker opzetten. Gustaaf Cornelis legt uit hoe deze coronacrisis haast een variatie is op de beroemde uitspraak L’enfer, c’est les autres – de hel, dat zijn de anderen. Met die uitspraak bedoelde de Franse existentialistische filosoof Jean-Paul Sartre dat de aanwezigheid van de anderen je eigen vrijheid inperkt. “Sartre zei dat mijn vrijheid eindigt waar de vrijheid van de ander begint. Nu is het omgekeerd. Mijn vrijheid begint, daar waar die van de ander eindigt. Hoe meer iemand anders de vrijheid opeist om een lockdownfeestje te organiseren, hoe meer mijn vrijheid wordt beperkt (omdat de kans groter is dat je besmet wordt, nvdr). Je ziet dat ook bij de mondmaskers. Die draag je niet om jezelf te beschermen, maar om de ander te beschermen.” Door zelf een mondmasker op te zetten, beperk je dus je eigen vrijheid om de anderen meer vrijheid te geven.

Communicatie

Daarmee weten we nu dat we ons vaak aan Zweden spiegelen omdat het vroeger al een rolmodel was voor België, het relatief dichtbij ligt en cultureel verwant is en dat vooral onze gesteldheid op onze vrijheid ons triggert om ons land te vergelijken met een land dat met minder strenge maatregelen de crisis aanpakt. Het is verleidelijk ons met andere landen te vergelijken, maar we doen het beter niet. De cijfers laten zich niet vergelijken en naast een lockdown spelen nog heel wat andere factoren mee. Hoe doen we het voorlopig als we gewoon naar onszelf kijken?

“Ik vind het dat we het goed hebben gedaan”, zegt wetenschapsfilosoof Gustaaf Cornelis. “Gezien onze bevolkingsdichtheid, onze kleine kust, onze cultuur, gezien al die omstandigheden hebben we het goed gedaan. Het doel was om onder de 2000 bedden op intensieve zorgen te blijven en dat is gelukt.”

Cornelis heeft geen kritiek op de inhoudelijke aanpak van de crisis door de Belgische overheid, maar wel op de communicatie. Daarmee sluit hij aan bij wat deze drie experts daar eerder over zeiden. “Ik heb geen kritiek op het beleid, enkel op de communicatie naar de bevolking. Dat hebben ze niet goed gedaan. Het gaat om duidelijkheid”, zegt Gustaaf Cornelis. “Kijk naar de Nederlandse premier Mark Rutte. Hij staat er en is een leidersfiguur. Zuivere, duidelijke communicatie en stick to it. Eén persoon, één stem en duidelijkheid.”

Met een duidelijke leidersfiguur en minder warrige communicatie, zouden misschien minder Belgen aan het twijfelen slaan bij het lezen over de Zweedse aanpak van covid-19. De overheid moet niet enkel onze omgang met vrijheid managen, maar ook rekening houden met de onzekerheid onder de bevolking. “Hoe onzekerder we zijn, hoe meer stresssymptomen”, legt hoogleraar neuropychologie Hans Op de Beeck uit. “Eenvoudige antwoorden zijn in zo’n situatie het beste, maar dat is moeilijk tijdens een complexe crisis als deze. De overheid kan niet zeggen wat de effecten zullen zijn van bepaalde maatregelen.”