Europese intellectuelen over de coronacrisis: ‘In feite weet niemand echt wat er gebeurt’

‘De overheidsmaatregelen zijn belangrijk, maar ook gevaarlijk. Ze herinneren ons aan donkere tijden’, zegt de Nederlandse auteur Geert Mak over de lockdown. Hij en drie andere vooraanstaande Europese intellectuelen – A.L. Kennedy, Francesca Melandri en Bernard-Henri Lévy – geven hun kijk op de coronacrisis.

Het coronavirus heeft Europa in een crisis gestort waar niemand op was voorbereid. De Europeanen maakten kennis met lockdowns, quarantaine en sociale afstand, stelden vast dat de grenzen tussen lidstaten werden gesloten en zien een diepe economische recessie opdoemen. Vier vooraanstaande Europese intellectuelen (zie biografieën onderaan dit artikel) blikken in een videoconferentie terug én kijken vooruit naar het Europa na corona.

Hoe gaat u om met het coronavirus?

A.L. KENNEDY. “Als schrijver is het niets bijzonders dat je lang alleen bent. Maar ik ken veel mensen die zich zorgen maken omdat ze niet weten wat ze moeten doen. Mensen die hun inkomen verliezen, die niet weten waar ze over twee jaar aan toe zullen zijn.”

U bent Schots. Bent u tevreden met uw premier in Londen?

KENNEDY. “We worden geregeerd door een circus. ‘s Morgens weet je niet welke clown tegen de middag welke leugen zal vertellen. Het is schokkend. Ik voel hoe de woede toeneemt. Je wilt schreeuwen! In zekere zin is de coronacrisis alleen maar de verheviging van de waanzin van de brexit.”

BERNARD-HENRI LÉVY. “Voor mij was het een saaie en trieste tijd. Het is een cliché dat eenzaamheid de natuurlijke staat van de schrijver is. Maar is schrijven geen opstand tegen eenzaamheid en opgesloten zijn? Ik vond het erg moeilijk met deze situatie om te gaan.”

FRANCESCA MELANDRI. “Het is zo grotesk wat in Noord-Italië is gebeurd, dat ik ermee zou moeten lachen, als niet zoveel mensen een eenzame en vreselijke dood waren gestorven. Maar ik woon in Rome en hier is het anders. De lockdown wordt stilaan opgeheven.”

Maakt u dat optimistisch?

MELANDRI. “Ik ben moe. Iedereen is moe. Er staan geen mensen meer te zingen op de balkons.”

Hoe is het in Nederland?

GEERT MAK. “Ik woon in een klein dorp, het gaat prima. Maar ik ben erg bezorgd, zoals alle mensen. Alles is gestopt. Alle routine is opgeschort. Aan de andere kant voel ik een nieuw soort geluk. Ik was laatst in Amsterdam, een sprookjesachtige stad. Er waren geen toeristen, de straten leken wel zoals honderd jaar geleden. Het water in de grachten is schoon en je ziet opeens al het afval dat zich op de bodem heeft opgehoopt.”

LÉVY. “Ik zie geen sprookjes. Ik zie een catastrofe, een tragedie. Kijk om je heen. Mensen zitten in hun kleine appartement, bang dat ze hun baan verliezen. En als ik in Parijs rondkijk, zie ik geen schoonheid. Parijs zonder mensen is lelijk! Beangstigend. Een lege, donkere ramp. Ja, de Seine is schoner. Maar deze stad deed me denken aan 1940. Ik maak me zorgen over wat er zal gebeuren. Natuurlijk is er samenhang en solidariteit. Maar we ontmoeten elkaar niet. We kunnen geen handen meer schudden. Ik kan goed leven met deze beperkingen, maar op lange termijn zijn ze een ramp voor onze wereld.”

MAK. “Bernard, ik zie het net zoals jij. Dat Amsterdam dat er als een sprookje uitziet, is natuurlijk een nachtmerrie. De economie is ingestort, het leven staat stil, er is geen publieke cultuur meer. Je vat het in een notendop samen: de overheidsmaatregelen zijn belangrijk, maar ook gevaarlijk. Ze herinneren ons aan donkere tijden.”

Kunnen we terugkeren naar ons vroegere normaal, zodra het virus is verslagen?

MELANDRI. “We hebben onze vrijheid altijd als vanzelfsprekend beschouwd. We voelen onze privileges als ze worden gemist. Dat we ons niet meer vrij kunnen bewegen, is de belangrijkste vrijheid die we hebben verloren. Dat heeft veel aspecten. Het gaat niet alleen om onze woning. We zijn gewend geraakt aan het gevoel Europeaan te zijn. Nu zijn er opeens weer grenzen (verscheidene Europese landen hebben intussen aangekondigd dat ze de reisbeperkingen versoepelen voor andere EU-burgers, nvdr). Ik heb veel gereisd in mijn leven. Reizen geeft me een idee van wat normaal is voor grote delen van de mensheid.”

LÉVY. “Het idee dat het virus een boodschap heeft, is onzin. Religieus rechts denkt dat het virus een straf is voor onze decadentie, links denkt dat het de wraak van de uitgebuite aarde is. Maar het virus is blind en dom. Het heeft ons niets te vertellen.”

KENNEDY. “Maar het virus is de realiteit. Het belangrijkste moet nu zijn ermee om te gaan. Dat betekent: geen mensen in gevaar brengen. Daarom zit ik thuis. Natuurlijk is het een non-event. Maar mensen geven er betekenis aan. Daarna zal er geen ouderwetse normaliteit meer zijn om naar terug te keren. De normaliteit van gisteren heeft ons in deze situatie gebracht. De gezondheidszorg die tekortschiet. Arme mensen van wie de problemen een probleem worden voor de hele samenleving. Wie doet al die klussen waarbij je in contact komt met andere mensen, zoals pakketten afleveren en werken in ziekenhuizen? Zwarte en Aziatische Britten. Zij sterven ook buitenproportioneel. Daar moeten we ons van bewust zijn.

“We kunnen natuurlijk zeggen: dit is het eindspel. Als er geen vaccin is, zijn we verloren. Maar dat is te veel zwart-witdenken. Ik woon in Groot-Brittannië. We hebben al een ramp gehad. We hadden allemaal al wc-papier en conservenblikken gehamsterd voor de brexit. We zijn onze gemakkelijke toegang tot Europa al kwijt. Alles verandert. En ook tegen de klimaatverandering moeten we blijven vechten.”

Social distancing blijft. Waar leidt dat heen?

LÉVY. “Naar de droomwereld van Mark Zuckerberg. Social distancing is als het ware uitgevonden voor de socialemediabedrijven. Menselijke relaties die hun fysieke aspect verliezen en slechts virtueel plaatsvinden. Een wereld waarin we allemaal in onze bubbel zitten en met elkaar communiceren met technische hulpmiddelen.”

KENNEDY. “Bernard, we zijn oud. Ik denk dat jonge mensen dat minder beperkend vinden. Voor hen zijn virtuele vriendschappen reëler dan wij ouderen ons kunnen voorstellen. Ze hebben vrienden over de hele wereld.”

LÉVY. “Social distancing is een vreselijke term. De wereld die erdoor gevormd wordt, is een vreselijke wereld. Is het verkleinen van de sociale afstand niet de kern van het humanisme? Van sociale vooruitgang?”

MELANDRI. “Ik ben niet echt bezorgd, Bernard. De kinderen zullen ons heel snel terugbrengen naar de wereld van het fysieke contact.”

Keren de grenzen terug in Europa?

LÉVY. “De afgelopen decennia waren de uitzondering op een slechte regel. Het was een vooruitgang. Ik zal er alles aan doen om ervoor te zorgen dat die uitzondering van de geschiedenis blijft bestaan. Wil ik leven in een wereld waar artsen uit Rusland en mondmaskers uit China komen, en waar populistische dictators aan het roer staan? Nee. Dat is het alternatief voor Europa. Een verenigd Europa is een droom, zeker. Maar het is beter dan het alternatief dat zich aandient.”

MAK. “Europa was en is een vredesproject. Na zoveel jaren zonder oorlog wordt dat makkelijk vergeten. Natuurlijk is er een sterkere nadruk op het nationale. Dat zal in deze crisis vaker voorkomen. De gezondheidszorg is nationaal georganiseerd. Ze maakt geen deel uit van het Europese project.”

De natie beschermt.

MAK. “Precies. In feite weet niemand echt wat er gebeurt. We zijn in de war. En in die onzekerheid moeten belangrijke beslissingen worden genomen waarmee toekomstige generaties zullen moeten leven. Er worden honderden miljarden euro’s in de economie gepompt. De toekomst hangt af van hoe dat geld wordt besteed: wie krijgt het, wie krijgt het niet? De volgende generaties zullen dat geld moeten terugbetalen. We moeten daar de verantwoordelijkheid voor nemen. Maar de discussie over de toekomst van onze maatschappij en onze economie is nog niet echt begonnen, ook al stroomt het geld al.”

Het ziet ernaar uit dat Duitsland sterk uit deze crisis komt.

KENNEDY. “In de Britse pers wordt Duitsland nauwelijks genoemd. We zijn niet geïnteresseerd in een vergelijking met een land dat een relatief goed georganiseerde overheid heeft. We kijken naar de Verenigde Staten. Vooral omdat zij nog slechter af zijn dan wij. Er is geen ordelijk medialandschap meer in Groot-Brittannië. De brexit heeft het debat zo vergiftigd dat we niet meer in staat zijn buiten ons hokje te denken.”

MAK. “De Nederlanders zijn eigenlijk bang voor het continent. In het diepst van ons hart willen we graag Brits zijn. De angst voor Europa is altijd al op Duitsland geprojecteerd, en met reden, zoals de Tweede Wereldoorlog heeft aangetoond. Maar ik denk dat die angst nu weg is. In de grote onzekerheid waarin we nu leven, kijkt heel Europa naar Duitsland. Wie zal de leiding hebben als de Britten weg zijn? Natuurlijk zullen veel mensen afgeven op Duitsland. Niemand houdt van de sterkste. Maar Duitsland is het betrouwbare, stabiele centrum van Europa.”

LÉVY. “Duitsland wil niet leiden. Ik denk dat dat goed is, want in Europa bestaat zo’n leiderschap niet. Veel mensen geloven dat dat te maken heeft met de geschiedenis. Maar dat is niet waar. In de Europese Unie is geen leider, dat is een grondbeginsel van Europa. Ik zou graag iets anders willen zien: Angela Merkel en alle andere regeringsleiders zouden na deze crisis bij elkaar moeten komen en een begin maken met de hertekening van Europa. Europa is gebouwd op de ruïnes van het totalitarisme en het kolonialisme. We kunnen Rusland en China het voortouw niet laten nemen in een wereld waarin de Verenigde Staten niet meer te vertrouwen zijn.”