‘Macht is het kernwoord’

Naarmate het zelfbewustzijn van Rusland groeit, vertroebelen de relaties met Europa. Het land lijkt te verworden tot een autarkische machtstaat, die teert op olie en gas. Of ontluikt er een gediversifieerde economie, waarmee het Westen opnieuw zaken kan doen?

Rusland heeft zich op het wereldtoneel op de voorgrond gewerkt, dat is zeker. Over welke rol het land in de toekomst zal spelen, lopen de meningen uiteen, ook bij de Franse econoom Jacques Sapir en de historicus Thomas Gomart. Sapir is studiedirecteur aan de Ecole des hautes études et sciences sociales (EHESS) in Parijs. Hij is een — links gecatalogeerde — expert in Rusland en monetair beleid. Gomart is directeur Strategische Ontwikkeling bij het Institut français des relations internationales (IFRI) en gespecialiseerd in burgerlijk-militaire zaken, de interactie tussen buitenlands en energiebeleid en nation branding.

Rusland dreigt opnieuw in een recessie te verzeilen. Het land steunt op olie en gas. Is de poging van president Vladimir Poetin mislukt om de economie te diversifiëren?

JACQUES SAPIR. “Het land moet nog altijd een inhaalbeweging maken op de ontwikkelde landen. De voorbije anderhalve eeuw was Rusland altijd een uitvoerder van grondstoffen. Voor 1914 waren dat boter, melk en graan; tegenwoordig exporteert het brandstoffen, hout en metalen. Het land ontwikkelt een dynamische industrie, die echter vooral de binnenlandse markt bedient. Maar de diversificatie van de Russische economie is wel degelijk aan de gang. In de autobranche en de sector van de consumptiegoederen zijn er heel wat westerse en Aziatische ondernemingen actief.”

THOMAS GOMART. “Ik ben minder optimistisch. Macht is het kernwoord. Rusland heeft altijd voorrang verleend aan militaire zaken. De Russische elite is bezeten door strategische autonomie, invloed op haar regionale omgeving en de keuze van eigen industriële partners.

“Je moet de psychologische gevolgen van de recente gebeurtenissen goed begrijpen. In 1998 bleef het land financieel in gebreke. Vandaag beschikt het over de op drie na grootste deviezenreserves van de wereld. Dat is een spectaculaire opstanding. In 1991 was de Russische economie in volume bijna even groot als de Chinese. Tegenwoordig is die verhouding één op vier.

“Rusland beschikt over waardevolle technologische niches, zoals nucleaire energie, lucht- en ruimtevaart, en bewapening. Maar zijn verwerkende nijverheid lijdt onder een enorm concurrentieprobleem. Daarom concentreert het zich op zijn binnenlandse markt. Daarbij komen nog een structureel zwakke organisatie en marketing. In 2012 legde Poetin twee prioriteiten vast: een hogere productiviteit en diversificatie van de economie. Daarom heeft Rusland behoefte aan technologie en organisatie.”

Slaagt Rusland er de komende tien jaar in uit te groeien tot een industriële exportgrootmacht?

SAPIR. “Uiteraard. De cijfers tonen dat aan. Op dit ogenblik wordt de groei aangedreven door de industrie en niet door de grondstoffensector. Rusland maakte van 1991 tot 1998 een periode door waarin de industrie bijna werd vernietigd. Nu neemt Rusland een nieuwe start, maar vanuit een veel slechtere toestand dan in 1991.

“Anders dan wat Thomas zegt, kampt de Russische industrie niet met een gebrek aan internationale concurrentiekracht. Als de Russische auto’s niet op de internationale markt te vinden zijn, komt dat doordat de binnenlandse vraag de productiecapaciteit opslorpt. Over tien jaar is Rusland een eersterangs wereldexporteur. De take-off gaat sinds 2004 gepaard met aanzienlijke productiviteitswinsten in de grootteorde van 5 tot 6 procent per jaar, tegenover 3 procent in Frankrijk in de betere jaren. Ook in de lucht- en ruimtevaart schuilt nog heel wat potentieel.

“Rusland moet echter optornen tegen een overgewaardeerde wisselkoers, door het overschot op zijn handelsbalans, dat op zijn beurt wordt veroorzaakt door de uitvoer van brandstoffen. In die zin is de waardevermindering van de roebel sinds begin dit jaar uitstekend nieuws.

“Waar ik het wel mee eens ben, is dat het land behoefte heeft aan technologie en organisatie. Sommige ondernemingen hebben zich gemoderniseerd, andere zijn blijven steken in industriële managementmethodes uit de jaren zestig en zeventig. Daarom heeft Rusland ook behoefte aan contacten en uitwisseling met het buitenland.”

GOMART. “Ik kan sinds 1998 geen enkel industrieel succes vaststellen gebaseerd op innovatie. Toegegeven, er zijn geslaagde partnerschappen met westerse groepen, meer bepaald in de autosector, maar succesverhalen zijn schaars. De Russische economie heeft nog altijd te lijden onder de incestueuze verhouding tussen de staat en de dominante Russische groepen in de economie. Dat remt de ontwikkeling van het land af.

“De deur die op een kier staat sinds 1999 — door de scherpe stijging van de grondstoffenprijzen — begint zich weer te sluiten. De elite die aan de macht is, geeft de voorkeur aan prestige en machtspolitiek, veeleer dan aan modernisering en structurele hervormingen. Het Poetin-systeem bespeelt de nationalistische snaar en probeert de elitebedrijven te hernationaliseren. Het discours over de strategische autonomie is een discours over autarkie geworden. Dat is verontrustend.”

Kan Rusland het zich veroorloven zijn economische relaties met Europa te zien verloederen?

GOMART. “Rusland is ervan overtuigd dat het in een betere positie verkeert dan de Europese Unie. Het verwacht dat Europa zal uiteenspatten en dat de wereld almaar brutaler zal worden. Het volgt een hobbesiaanse logica: wij hebben de middelen, wij beschikken over een sterke nationale identiteit, de Europese Unie gaat uiteenspatten, en de Verenigde Staten beleven een onomkeerbare neergang.

“Wij moeten meegaan in die beweging door ons intenser te ontplooien in Azië. De Oekraïense crisis toont echter aan hoezeer Rusland ervan overtuigd is dat zijn veiligheid vooral op zijn Europese flank op het spel staat. Bovendien gaat 55 procent van de Russische export richting Europese Unie, en streeft de Russische bevolking een Europese levensstijl na, gebaseerd op een overheid die sociale prestaties levert.”

SAPIR. “Dat is een verkeerde voorstelling van het Russische wereldbeeld. In Moskou woedt op dit ogenblik een debat of Rusland tot Europa of het Verre Oosten behoort. Je kunt best een opening naar het Verre Oosten hebben, en je tegelijk afsluiten van Europa. Historisch bekeken is Rusland nooit autarkisch geweest. Zelfs in de donkerste tijden van het stalinisme, in de jaren dertig, onderhield Rusland nauw contact met de Verenigde Staten en vervolgens ook met nazi-Duitsland.”

GOMART. “Intussen is China de belangrijkste handelspartner van Rusland geworden. Rusland is ervan overtuigd dat het eerste deel van de twintigste eeuw rond zichzelf, China en de Verenigde Staten zal draaien.”

Kan Europa zich een economische krachtmeting met Rusland permitteren?

GOMART. “Zelfs als je gelooft in de energieomschakeling of in de import van massale hoeveelheden vloeibaar aardgas (lng), dan nog heeft Europa Rusland nodig als leverancier van gas, petroleum, steenkool en mineralen.

“Een stabilisatie van het Europese continent niet mogelijk zonder verstandhouding met Moskou. Om uit de Oekraïne-crisis te raken, moeten wij akte nemen van onze politieke mislukking om Rusland in Europa te verankeren.”

SAPIR. “Europa is ook afhankelijk van de Russische consumptie. Rusland is en blijft een markt voor de Europese producenten. De Duitse ondernemingen zijn verontrust, want als de Russen werktuigmachines kopen van Japan, kopen ze die niet meer in Duitsland.”

BÉATRICE MATHIEU

“Rusland verwacht dat Europa zal uiteenspatten en dat de wereld almaar brutaler zal worden”

Thomas Gomart

“Over tien jaar is Rusland een eersterangs wereldexporteur”

Jacques Sapir