Lessen uit een misdaadroman

De auteur is hoofddocent aan de Universiteit Gent en partner van de Vlerick Leuven Gent Management School

Reacties: marc.buelens@trends.be

Vakantietijd geeft je de kans om dikke boeken te lezen. Zoals het recente boek van Kurt Eichenwald, sinds enkele maanden een bestseller in de VS. Conspiracy of fools telt 742 pagina’s en handelt uitsluitend over de ondergang van Enron. Een boek dat leest als een Grisham-thriller. Een misdaadroman van het zuiverste gehalte. Schitterend geschreven. Alle feiten bovendien uitvoerig gecheckt. En niet te geloven.

De hoofdrolspelers zijn gekend: Kenneth Lay, goede vriend van vader Bush, charmant, vriendelijk, gelooft onvoorwaardelijk in ‘zijn’ Enron en vertrouwt zijn medewerkers blindelings. Jeff Skilling, de moderne CEO, ex-McKinsey, scherpe geest, veel depressieve buien, en bij alles wat snel resultaten voor de winstrekening oplevert, worden niet te veel vragen gesteld. Andy Fastow, financieel directeur die vindt dat de miljoenen dollar die hij bij Enron verdient echt niet genoeg zijn en die bereid is het misdadige pad te bewandelen om wat bij te verdienen. Hij laat zich in het geheim nog wat extra miljoenen uitbetalen. Hiervoor laat hij Enron aparte juridische entiteiten oprichten op de Caymaneilanden. Als ‘mede-investeerder’ zal hij uiteraard de gepaste vergoedingen krijgen. Enron verkoopt de meest waanzinnige schulden aan die entiteiten en kan zo de eigen balans fenomenaal oppoetsen. Niemand lijkt dit te begrijpen, weinigen op hoog niveau stellen vragen en Fastow blijft maar herhalen dat hij het beheer van die entiteiten alleen waarneemt om Enron te helpen.

De top werd in slaap gewiegd, maar de dingen moesten ook nog geboekt, geaudit en verwerkt worden in de resultatenrekening. Hoe ging Fastow daar te werk? Op de klassieke manier: intimidatie. Wie moeilijke vragen stelde, voelde het snel in zijn bonus of werd ontslagen. Wie ‘creatief’ meedacht, kreeg superbonussen en werd gepromoveerd. Voor de banken, de adviseurs en de externe accountants (Andersen, weet u nog) gold hetzelfde: wie niet meespeelde, kon vergeten mee te eten aan de zeer rijke tafelen van Enron. Velen bezweken vroeg of laat voor het grote geld.

Vooral het oordeelsvermogen bleek erg aangetast. Op bijna alle niveaus bleken er veel belangrijkere zaken te controleren dan de miljarden(dollar!)business van Fastow. Het grote gelijk van al die vreemde constructies werd bewezen door de schitterende winstcijfers, de megabonussen en de dure party’s. En Fastow speelt zowat iedereen tegen iedereen uit. Dreigen hier, liegen daar, chantage daar: je twijfelt toch niet aan mijn loyaliteit? En het werkt.

Wat bijzonder opvalt, is de banaliteit van het gebeuren. Op een half uur tijd beslissen bestuursvergaderingen over honderden miljoenen (illegale!) dollars. Dat ze illegaal zijn, weet alleen Fastow, maar de bestuurders stellen geen moeilijke vragen of laten zich met een kluitje in het riet sturen. Dat kluitje is natuurlijk een beurskoers die eindeloos lijkt te stijgen.

De verslagen van de vergaderingen lezen zoals die van een vzw waar men over 300 euro heeft gediscussieerd voor een nieuw fotokopieermachientje. Dezelfde oncontroleerbare argumenten, dezelfde banaliteiten, en de finale beslissing uiteindelijk gebaseerd op sympathie voor of vertrouwen in de man die het zaakje leidt. Als de ‘grote’ jongens beslissen, gaat het er echt niet anders aan toe dan als de echte jongetjes discussiëren. Tenminste bij Enron. En zo uniek kunnen zij ook niet geweest zijn, want waarom zou je anders zo snel het patroon herkennen?

Onvoorstelbaar is de pure incompetentie van vele spelers. Enron is al jaren een soort bank geworden, maar niemand aan de top (ook Fastow niet) kent zijn vak. Een loyale Fastow-soldaat wordt benoemd tot een financiële topfunctie, speciaal belast met financiële risico’s. De man heeft nog nooit van hedging gehoord. Zijn medewerkers merken op: het is alsof je aan een redder moet uitleggen hoe je zwemt.

Het waren overigens alleen nog de echte experts die weerwerk boden (en ontslag kregen/namen). Dit lijkt ons de grootste les uit deze meeslepende thriller: echte experts voelen snel dat er iets niet klopt. Hen muilkorven, dat is pas misdadig, dat is waarschijnlijk bewust kiezen voor onethisch gedrag. Professionals hebben ingebouwde regels. Die moeten nageleefd, versterkt en (ook financieel!) gewaardeerd worden. Als de experts moeten zwijgen of verdwijnen omdat ze ‘niet presteren’, zijn de tijden rijp voor zware fraude.

Enron is ten ondergegaan omdat Fastow misdadig was en sluw, maar ook niet competent. De door hem bedachte constructies waren na een tijdje absurd en moesten wel in elkaar storten. Maar als Fastow beter financieel was geschoold en iets minder hebberig, zouden vele constructies hebben standgehouden, of had men ze met de torenhoge beurskoers kunnen afbouwen. Dan zou Enron nog steeds een toonaangevend energiebedrijf zijn geweest en had u bij een bezoek aan de musea van Houston kunnen lezen hoe dankbaar de stad wel is voor haar grote weldoeners Andy en Lea Fastow. En om Lea (ze ontving ook geld) te ontmoeten, had u niet naar de gevangenis moeten gaan, maar naar een prestigieuze receptie. Misschien had u daar dan een glimp kunnen opvangen van twee Houston-goden: Kenneth Lay en George Bush sr.

Wie u niet had opgemerkt in het gezelschap waren twee senatoren, de heren Orbanes en Oxley.

Marc Buelens