Laten we tolerantie prediken (maar eerst is het tijd voor beleggingen)

De Britse prof Roger Pearson schreef een lijvige biografie van François-Marie Arouet, beter gekend als Voltaire (1694-1778). Niet de zoveelste heiligenverklaring, maar een kritisch portret.

Ongetwijfeld was de Franse intellectueel Voltaire de meest succesrijke vluchteling van de achttiende eeuw. Enkele keren was ‘de filosoof van de verlichting’ net te laat voor zijn belagers en belandde hij in de gevangenis. In 1717 bracht hij zelfs elf maanden door in een cel van de beruchte Bastille. Algemeen wordt aangenomen dat hij steevast vluchtte voor vervolging van de koning, de aristocratie en de Kerk, die zijn kritische essays, satirische verhalen of zijn strijd voor de vrijheid van meningsuiting niet apprecieerden. Misschien noopten ook financiële kunstgrepen hem wel eens tot vluchten. Zo vertrok hij in 1728 halsoverkop uit het door hem als tolerante paradijs verheerlijkte Engeland. Wat hij er precies uitspookte, is niet duidelijk. Misschien verduisterde hij het geld van de intekeningen op een luxe-editie van zijn historische werk La Henriade. Aannemelijker is dat hij cheques vervalste. De schrijver Thomas Gray merkte zelfs op dat Voltaire “vanwege het vervalsen van bankbiljetten zou zijn gehangen”, mocht hij langer in Engeland gebleven zijn.De juiste toedracht komen we ook niet te weten in de nieuwe biografie Voltaire de almachtige van Roger Pearson (1949). De hoogleraar Frans aan de universiteit van Oxford vertaalde eerder al werk van Voltaire en schreef een studie over diens Contes Philosophiques. Pearson zet vaart in zijn biografie. Hij houdt het verteltempo hoog, niet door de minder gekende passages uit het leven van Voltaire naar eigen goeddunken in te vullen, maar door de diverse mogelijkheden op te sommen. Dat levert een potpourri aan feiten op, en het is Pearsons verdienste dat hij met al die gebeurtenissen, vermoedens en namen dan toch een prettig leesbaar boek heeft gebrouwen.

Een andere grote verdienste is dat hij Voltaire niet neerzet als personificatie van het kwaad (zoals sommige religieuze en conservatieve krachten graag doen), maar zeker ook niet als de held van de vrijheid van meningsuiting, van de rede en van het vrij onderzoek (zoals Voltaire vaak in vrijzinnige milieus opgevoerd wordt). Pearson borstelt Voltaire niet louter als de al lang gekende en vrij eendimensionale voorvechter van vrijheid en vooruitgang, maar als een veelzijdig mens van vlees en bloed, een mens met de onvermijdelijke ambivalenties, zeker niet gespeend van een meer dan gezonde dosis zelfzuchtigheid.

Ja, Voltaire nam het op voor onterecht veroordeelden. Ja, Voltaire riskeerde zijn hoofd met zijn kritiek op de almacht van Kerk en koning. Ja, hij trok van leer tegen bigotterie. Maar hij was ook een gewiekste belegger met een neus voor zaakjes en transacties die meer dan eens op of over de wettelijke rand bengelden. Hij kon zich zelfs in de gunst van bepaalde aristocraten en koningen vleien. Pearson schildert een vrij volledig beeld.

Roger Pearson, Voltaire de almachtige – Een leven lang op zoek naar vrijheid. Bezige Bij, 510 blz., 39,90 euro.

Luc De Decker